تسهیلات باید بتوانند مشتریان را برای مدت زمان طولانی سرویس دهند به طوریکه تغییرات در تقاضای مشتریان را تا حدی پیش بینی کرده باشند. زیرا ممکن است در طول زمان به دلیل تغییر شرایط ، تقاضای بعضی از مشتریان افزایش یافته و بعضی دیگر کاهش یابد، بنابراین تسهیلات موجود ممکن است نتوانند به طور پیوسته سرویس مناسب و کافی را فراهم کنند(با توجه به محدودیت هر هاب در انتقال یا جمع آوری تقاضاها). علاوه بر آن ، با توجه به مقدار سفارش، فاصله مشتری و تامین کننده از هاب تخصیص یافته به آنها نیز باید مورد اهمیت و توجه قرار گیرد.در چنین شرایطی ، بستن تعدادی از تسهیلات موجود و انتقال تسهیلات به نقاط جدید ضروری است. برای چنین مسائلی به مکانیابی و تخصیص اولیه برای تسهیلات و همچنین طرحی برای آینده جهت مکانیابی مجدد تسهیلات (بررسی بهینه بودن موقعیت هر تسهیل با توجه به محدودیت های موجود) با هدف مینیمم کردن هزینه های تخصیص هر تسهیل به گره های غیر هاب نیاز داریم.
1-1 زنجیره تامین [1]
1-1-1 تعریف زنجیره تامین
یک زنجیره تامین به جریان مواد، اطلاعات، وجوه و خدمات از تامین کنندگان موادخام طی کارگاهها و انبارها تا مشتریان پایانی اشاره دارد و شامل سازمانها و فرایندهایی می شود که کالاها، اطلاعات و خدمات را ایجاد و به مصرف کنندگان تحویل می دهند. این زنجیره شامل خیلی از وظایف از قبیل خرید، جریان وجـــوه، باربری مواد، برنامه ریزی و کنترل تولید، کنترل موجودی و لجستیکی و توزیع و تحویل می گردد. زنجیره های تامین، تامین کنندگان را به یک شرکت تولیدی و شرکت را به مشتریانش ارتباط می دهند. برای اداره صحیح زنجیره تامین لازم است تا نسبت به خدمات عالی به مشتریان، هـزینه های پایین و زمان چرخه کوتاه اطمینان حاصل کنیم [4] .
تعاریف مختصر و جامعى که مى توان از زنجیره تامین ارایه داد، عبارتاند از:
به طور کلی زنجیره تامین ، زنجیره ای است که همه فعالیت های مرتبط با جریان کالا و تبدیل مواد ، از مرحله تهیه ماده اولیه تا مرحله تحویل کالاهای نهایی به مصرف کننده را شامل می شود. در ارتباط با جریان کالا دو جریان دیگر که یکی جریان اطلاعات و دیگری جریان منابع مالی و اعتبارات است حضور دارند.
1-1-2 لایه های زنجیره تامین
- زنجیره تأمین بالادست[2] : این بخش، شامل تأمینکنندگان اولیه (که میتوانند مونتاژ کننده و یا سازنده باشند) و تأمینکنندگان آنهاست. همه این مسیرها از مواد سرچشمه میگیرند. فعالیتهای اصلی این بخش، خرید و حمل است.که خود این لایه نیز به سه لایه تقسیم می شود.
- زنجیره تأمین داخلی[3] : این بخش، شامل تمام پردازشهای استفاده شده توسط یک سازمان در تبدیل دادههای حمل شده به سازمان بهوسیله تامینکنندگان، به خروجیها از زمانی است که مواد وارد سازمان میشود تا زمانی که محصول نهایی برای توزیع به خارج سازمان حرکت میکند. فعالیتهای این بخش، شامل حمل مواد، مدیریت موجودی، ساخت و کنترل کیفیت است.
- زنجیره تامین پایین دست[4] : این بخش، شامل تمام فرایندهای درگیر در توزیع و تحویل محصولات به مشتریان نهایی است. به فراوانی مشاهده شده است که زنجیره تامین، با واگذاری محصول یا مصرف آن، پایان میپذیرد. فعالیتهای این بخش شامل بستهبندی، انبار و حمل است. این فعالیتها ممکن است با استفاده از چندین توزیع کننده نظیر کلفروشان و خردهفروشان انجام شوند.
در نتیجه میتوان زنجیره تأمین را زنجیرهای تعریف کرد که همه فعالیتهای مرتبط با جریان کالا و تبدیل مواد، از مرحله تهیه مواد اولیه تا مرحله تحویل کالای نهایی به مصرفکننده را در بر میگیرد.
افزایش روزافزون رقابت بین کارخانجات و شرکت ها برای تولید محصولات با کیفیت و مطابق سلایق مشتری نیاز به یک دیدگاه جدید را در بین تمامی سازندگان و تولیدکنندگان به وجود آورده است. در گذشته هر مرکز تولیدی با اهمیت دادن به تعداد محصول تولید شده، سعی در افزایش سهم خود در بازار داشت. پس از گذشت چند دهه مراکز تولیدی در ارائه کالای با کیفیت برای جذب مشتریان گام بر داشتند. در دهه های اخیر پیشگامان صنعت اصلی ترین شرط را برای رسیدن به سهم بیشتری از بازار فروش، برآوردن نیازهای مشتریان می دانند.
برای بدست آوردن مزیت بیشتر در بازار به ناچار باید به دنبال راهکارهایی باشندکه توسط آنها بتوانند هزینه ها را کاهش داده و سود را بیشتر کنند، البته همزمان با آن رضایت مشتری را نیز به طور مستمر افزایش دهند . با توجه به مطالب گفته شده می توان اینگونه تصور کرد که رضایت مشتری در صورتی افزایش خواهد یافت که محصولات مورد تقاضا در حداقل زمان ممکن وبه دست او برسد و در کنار آن هزینه تامین تقاضا برای مشتری نیز کاهش یابد . این امر مستلزم آن است که بتوانیم محصولات را در کمترین زمان و با حداقل هزینه حمل و نقل به دست مشتری برسانیم . برای تحقق این امر نیاز داریم که به جای انتقال مستقیم کالا از تولید کننده به مشتری از توزیع کننده استفاده کنیم که به مشتری نزدیکتر بوده و در عین حال می تواند چندین محصول متفاوت را به طور همزمان به مشتری تحویل دهد. در واقع می توان گفت که انبار توزیع کننده مانند یک بافر بین مشتری و تولید کننده عمل می کند و نیاز به هماهنگی کامل این دو را کاهش می دهد. زمان پاسخگویی در حالت انبارش توزیع کننده از حالت انبارش تولید کننده کمتر است، زیرا به طور متوسط انبار توزیع کننده به مشتریان نزدیکتر است و کل سفارش در انبار هنگام حمل با هم جمع می شود. ارزش افزوده در صورتی که توزیع کننده ها محصولات را از تولید کنندگان مختلف حمل کنند افزایش می یابد .
1-1-4 مزیت های زنجیره تامین
تصمیمگیری در خصوص مکان تسهیلات، نقشی حساس در طراحی شبکههای زنجیره تأمین بازی میکند یکی از مسائل مکانیابی عمومی، شناخت مجموعهای از مشتریان با فواصل فیزیکی متفاوت و مجموعهای از تسهیلات برای برآوردهسازی نیاز آنهاست. فاصلهها، زمانها و هزینههای مشتریان و تسهیلات، میبایستی با سنجهای خاص اندازهگیری شود. سؤالات نیازمند به پاسخ شامل موارد ذیل میشوند:
- اهداف کششی[7] : این هدفها اشاره به نزدیکی هر چه بیشتر محل استقرار کارخانه به مشتریان و کمتر کردن مسافت دارند که شامل قدیمی ترین مسایل مکانیابی می شوند. در واقع مسایلی که تابع هدف آنها بهصورت کمینهسازی است، هدفهای کششی دارند.
- اهداف فشاری[8] : این هدفها مسایل مکانیابی مراکز نامطلوب را در بر می گیرند و از اوایل دهه 1970 بوجود آمدند. هدف در این مسایل، حداکثر کردن فاصله مراکز جدید از مراکز موجود است. مدل هایی که برای این نوع هدفها ارائه شدند بعدها به مدلهای مکان یابی مضر[9] معروف شدند. مثال برای این هدفها، یافتن مکان مناسب برای دفن زباله است که در آن، یکی از هدفها بیشینه کردن فاصله این مکان از مناطق مسکونی است.
1-2-3 انواع مسایل مکانیابی
- مساله p- میانه[11] (مساله وبر): این قبیل مسایل برای مکانیابی P مرکز، در P مکان انجام میشود و یک معیار هزینهای را مینیمم می کند. اگر 1=P باشد مساله 1-MP خواهدبود. هزینه ممکن است بر حسب زمان، پول، تعداد سفر، مسافت کل یا هر مقیاس دیگری بیان شود. به علت اینکه در اینگونه مسایل، هدف حداقلکردن هزینه کل است، با نام مسایل حداقل مجموع[12] یا مساله وبر نیز مطرح میشوند.
- مساله p- مرکز[13] : این مسایل برای تعیین مکان P مرکز به منظور حداقلکردن حداکثر فاصله هر مرکز، تا نقطه تقاضایی که برای خدمتدادن به آن نقطه مورد تقاضا تعیین شده است، استفاده میشوند. در واقع اینگونه مسایل برای استقرار خدمات اورژانس مانند آتشنشانی، خدمات آمبولانس و مراکز پلیس در جامعه مورد استفاده قرار میگیرند. در این مسایل تعداد مراکز از پیش مشخص است. این مسایل به دو دسته تقسیم میشوند: p- مرکز محدب که مساله را به مجموعهای از مکانهای کاندید برای استقرار مراکز محدود میکنند و p- مرکز مطلق که در آن مراکز میتوانند در هر جایی از مکان مستقر شوند.
- مساله مکان یابی مراکز با ظرفیت نامحدود : این مسایل در دسته مسایل حداقل مجموع قرار میگیرند اما در این مسایل هزینه، هزینه ثابت را نیز شامل میشود و هزینه ثابت به مکانی بستگی دارد که مرکز در آن قرار میگیرد. تعداد مراکزی که باید استقرار یابند از پیش مشخصشده نیست، اما بهگونهای معین میشوند که هزینه را کمینه کنند. به علت اینکه در اینگونه مسایل ظرفیت هر مرکز نامحدود در نظر گرفته میشود، تخصیص یک تقاضا به بیش از یک نقطه تامین، هرگز سودبخش نخواهد بود.
- مساله مکان یابی مراکز با ظرفیت محدود : این مسایل شبیه به مسایل مکان یابی مراکز با ظرفیت نامحدود هستند فقط در این مسایل ظرفیت هر کدام از مراکز محدود است. ممکن است در این مورد جواب بهینه به گونهای باشد که یک مشتری به بیش از یک منبع تأمین، ارجاع داده شود. در واقع ممکن است پس از تخصیص مشتری به یک مرکز، پس از برآوردن بخشی از تقاضای مشتری، ظرفیت مرکز به پایان برسد و برای برآوردن باقیمانده تقاضای مشتری مجبور به اختصاص آن به دیگر مراکز که هزینه بیشتری نیز دربر دارند، شویم. البته گاهی ممکن است با وجود اینکه اختصاص یک مشتری به یک مرکز ویژه کمترین هزینه را در بردارد، به دلیل اینکه ظرفیت آن مرکز توسط مشتریان دیگر پر شده است، مجبور به اختصاص کل تقاضای آن مشتری به مراکز دیگر شویم.
- 5. مسایل تخصیص نمایی : مسالهای را بیان میکند که n مرکز مانند n ماشین که بین آنها جریان برقرار است بهگونهای در n مکان قرار داده شوند تا هزینه کل مینیمم شود. اگر چهار ماشین داشته باشیم که بخواهیم مستقر کنیم، چهار ترکیب ممکن وجود خواهد داشت. برای مساله بیست ماشین، بیست جواب ممکن وجود دارد که در حدود 1018*2 ارزیابی نیاز خواهد داشت که این کار حتی برای کامپیوترهای پرسرعت امروزی دشوار است. از این رو این مسایل در دسته مسایل بسیار پیچیده قرار دارند و حل دقیق آنها بسیار مشکل و یا غیر ممکن است.
برخی از عناصر در دسته بندی مسایل مکانیابی نقش مهمی دارند. در واقع مسایل مکان یابی علاوه بر قرار گرفتن در دستهبندی یادشده میتوانند به صورتهای مختلفی دسته بندی شوند، مانند مساله p- میانه[14] با محدودیت تقاضا و مساله p- میانه بدون محدودیت تقاضا. از این رو در حین دسته بندی مسایل مکانیابی باید عناصری مانند انواع مراکز جدید، مکان مراکز موجود، برهمکنش مراکز موجود و جدید، مشخصات فضای جواب، اندازه فاصله، تلفیق با سایر مسایل، تقاضا، ظرفیت، نوع مراکز، قطعی و احتمالی بودن داده ها، تواتر اجرا، تنوع محصول و تابع هدف مورد توجه قرار گیرند.
- تعیین تعداد مراکز تولیدی که باید مستقر شوند.
1-2-5 مکانیابی تسهیلات و مدیریت زنجیره تأمین
عملکرد زنجیره تامین تحت تاثیر چندین عامل که با تصمیم گیری در مورد مکان تولید آغاز می شود، سنجیده می گردد [11]. مدلهای تعیین محل تسهیلات، نقش مهمی در طراحی و برنامهریزی زنجیره تأمین دارند. اصولاً در طراحی و برنامهریزی زنجیره تأمین 3 سطح بر اساس افق زمانی: استراتژیک، تاکتیکی و عملیاتی وجود دارد. دکتر سیمچی در مقاله خود نوشته است: «سطح استراتژی با تصمیماتی ارتباط دارد که اثراتی بلندمدت بر سازمان شما میگذارد. این موارد، شامل تصمیماتی در خصوص: تعداد، محل، ظرفیت انبار، ظرفیت تولید یا جریان مواد اولیه در شبکه لجستیک است». این جملات، ارتباط بین مدلهای مکانیابی و مدیریت استراتژیک زنجیره تأمین را آشکار نشان میدهند.
شبکه توزیع شرکت میبایستی مناسبترین خدمات را با کمترین قیمت عرضه کند. در برخی موارد، شرکت ممکن است با طراحی مجدد شبکه توزیع خود، علاوه بر صرفهجویی میلیونها دلاری در هزینههای لجستیک، سطح کیفیت خدمات یا کالای خود را افزایش دهد. برای رسیدن به این هدف، شبکه ایدهآل میبایستی اقدام به ایجاد شبکه انبارش برای حمایت از تأمین خردهفروشیهای خود کند». این گفتار متضمن اهمیت مدلهای مختلف مکانیابی تسهیلات برای مشخص شدن بهترین وضعیت پیکرهبندی زنجیره تأمین است و بر رابطه متقابل سطوح استراتژی و تاکتیکی – عملیاتی تأکید دارد [12] .
[1] Supply Chain
[2] Upstream
[3] Internal
[4] Downstream
[5] Facility Location
[6] Location
[7] Pull
[8] Push
[9] Noxious Location Models
[10] Balancing
[11] P-Median
[12] Minisum
[13] P-Center