Please enter banners and links.
منابع83فهرست جدول‌ها
جدول 1 گزینه‌های بکار رفته برای معرفی قالی سجاده‌ای محرابی درختی قندیل دار37
جدول 2 گزینه‌های به کار رفته برای معرفی قالی پردهای دورو، محرابی درختی46
جدول 3 گزینه‌های به کار رفته برای معرفی قالی محرابی درخت طوبی51
جدول 4 گزینه‌های به کار رفته برای معرفی قالیچه گلدانی درختی55
جدول 5 گزینه‌های به کار رفته برای معرفی قالیچه سروی طاووسی61
جدول 6 گزینه‌های به کار رفته برای معرفی قالی گلدانی درختی سوف باف66
جدول 7 گزینه‌های به کار رفته برای معرفی قالیچه محرابی درختی جانوری73
جدول 8 گزینه‌های به کار رفته برای معرفی قالیچه محرابی درختی77
جدول 9 گزینه‌های به کار رفته برای معرفی قالیچه درختی80
فهرست شکل‌ها
شکل 2-1 درختی جانوی یا حیواندار21
شکل 2-2 درختی ترنج دار22
شکل 2-3 درختی سبزیکار یا آب نما23
شکل 2-4 درختی سروی24
شکل 2-5 گلدانی درختی25
شکل 2-6 درختی محرابی26
شکل 2-7 درختی گل و بوته27
شکل 3-1 قالی سجاده‌ای محرابی درختی قندیل دار31
شکل 3-1-1 نقش درخت انار33
شکل 3-1-2 نقش درخت با شکوفه33
شکل 3-2 قالی پردهای دورو، محرابی درختی38
شکل 3-2-1 قالی پردهای دورو، محرابی درختی39
شکل 3-2-2 قالی پردهای دورو، محرابی درختی40
شکل 3-2-1-1 نقش درخت45
شکل 3-2-1-2 نقش گل شاه عباسی45
شکل 3-2-1-3 اسلیمی دهن اژدری45
شکل 3-2-1-4 ستون45
شکل 3-2-1-5 اسلیمی ماری45
شکل 3-3 قالی محرابی درخت طوبی47
شکل 3-3-1 قالی درخت طوبی50
شکل 3-4 قالیچه گلدانی درختی 52
شکل 3-4-1 گل فرنگ54
شکل 3-4-2 حاشیه54
شکل 3-5 قالیچه سروی طاووسی56
شکل 3-5-1 قالی سروی طاووسی موزه فرش58
شکل 3-5-2 نقش درخت سرو60
شکل 3-5-3 طاووس60
شکل 3-5-4 طوطی61
شکل 3-5-5 نقش بته جقه61
شکل 3-5-6 حاشیه61
شکل 3-6 قالی گلدانی درختی سوف باف 62
شکل 3-6-1 گند و مناره64
شکل 3-6-2 قندیل64
شکل 3-7 قالیچه محرابی درختی جانوری 67
شکل 3-7-1 قالی درختی جانوری 69
شکل 3-7-2 قالی درختی جانوری موزه فرش72
شکل 3-8 قالیچه محرابی درختی 74
شکل 3-8-1 ستاره و حرف ژ75
شکل 3-8-2 پنجه دست75
شکل 3-8-1 قالیچه محرابی درختی 76
شکل 3-9 قالیچه درختی78
شکل 3-9-1 قسمتی از قالی80
فصل اول
کلیات طرح تحقیق1-1- مقدمه طبیعت با همه زیباییاش همواره الهام بخش هنرمندان در عرصههای مختلف هنری بوده و طبیعی است طراحان با ذوق قالی ایرانی با طبع لطیف و ژرفنگری هنرمندانهشان این همه زیبایی را که خالق بخشنده و مهربان در اختیار آنها نهاده و اطرافشان پراکنده است به دیده دل بنگرند و در آثار خویش از آنها بهره گیرند. نماد درخت یکی از قدیمی ترین نقوشی است که مورد توجه بشر قرار گرفته و آن را در آثار هنری خویش به کار برده است. این نماد که بیشتر آن را به عنوان درخت مقدس و یا درخت زندگی میستودند، از 3500 سال قبل از میلاد در نواحی بین النهرین و پس از آن ایران مورد توجه بوده است. حضور این نماد که با اشکال مختلف به کار گرفته میشده است، تا پس از ظهور اسلام نیز همچنین در آثار هنری به چشم میخورد، اما این باور نه به عنوان درخت زندگی و از دیدگاه اساطیری، بلکه در نقش آفریده با برکت خداوند، تسبیح کننده ذات اقدس الهی و نشانی از بهشت موعود است.
از این نقش به کرات در تمام شاخههای هنری از جمله قالی استفاده شده است. در هنر قالیبافی طرحهای درختی از جمله مهمترین و متنوعترین شاخههای طراحی قالی است که در اشکال مختلف از جمله طرح محرابی درختی، طراحی شده است. اما به کارگیری نقش درخت در جایگاه محراب، مطمئناً از فلسفهای برخوردار بوده است که میتوان بعضی از اشکال آن را تمثیلی از بهشت دانست و بعضی دیگر را تمثیلی از موجودی تسبیحگر یعنی انسان، چرا که شکل درخت علاوه بر آنکه برخلاف شکل انسان، مشمول ممنوعیت نقاشی در مکان نماز نمیباشد، در عین حال با توجه به آیات قرآنی، موجودی تسبیحگر و مبارک است که میتواند جانشین خوبی برای نقش انسان در مکان محراب باشد.
این نوشتار در پی آن است که به این سوالات پاسخ دهد که نقش درخت از چه جایگاهی در فرهنگ و هنر ایرانی برخوردار است؟ آیا طرح درختی در قالیهای موزهی آستان قدس از قداست خاصی برخوردار است و ارتباطی با مسائل مذهبی و فرهنگی حاکم بر آستان قدس دارد؟ و در نهایت آثار موجود در آستان قدس با سایر قالیهای همزمان خارج از آستان قدس تفاوتی دارد؟
1-2- تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مسئلهی پژوهش: طرح درختی، تاریخی به گستردگی بهره برداری از این نقش از دورهی پیش از تاریخ تا کنون دارد و هر دوره و هر طرحی نیز برآمده از برداشتهای ذهنی و فرهنگی صاحبان چنین طرحهایی است که در جای خود قابل بررسی است. تمایل به جاودانه کردن سرسبزی و ایجاد فضاهای خرم و پوشیده از درخت نزدیکی انسان به طبیعت را مهیا ساخت و میل به بهره مندی از این نعمت طبیعی رو به فزونی نهاد. به تدریج بلوغ فکر و اندیشه این فرصت را به بشر بخشید که فضاهای مورد نظر خود را با تسلط بر طبیعت در هر مکانی فراهم آورد و به دلخواه خود زینت بخشد. از آنجا که طرحهای درختی مضامینی چون شجرهنامه، خانواده، ارتباطات قدسی و معنوی و امثال آنها را در بر میگیرد، این موضوع قابل طرح است که آیا طرحهای درختی موجود روی قالیهای آستان قدس ارتباط ماهوی، معنوی، خانوادگی و قدسی با این فضای روحانی دارد؟ و یا اینکه حداقل این امر ملحوظ نظر قرار گیرد که طرحهای درختی قالیهای موجود در آستان قدس دارای چه ویژگیهایی است و آیا این ویژگی، قابل مقایسه با نمونههای همانند و همزمان خود است؟
قالیهای طرح درختی مورد مطالعه در این پژوهش با انتخاب کارشناسان موزهی فرش آستان قدس رضوی صورت گرفته است. مجموع آثاری که با این عنوان در موزه فرش نگهداری میشود 9 اثر است و همهی آنها در این پژوهش مورد توصیف و تحلیل قرار گرفته است. دورهی زمانی این قالیها مربوط به دورهی صفوی تا دورهی معاصر میباشد. برای مطالعهی تطبیقی قالیهای موزههای آستان قدس، آثاری با مضمون و نقش مشابه از موزههای تهران انتخاب شده است.
1-3- سابقه، پیشینه و ادبیات نظری پژوهش:در زمینه طرح درختی می توان مطالب زیادی را بدست آورد از جمله این منابع میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1- عابددوست، حسین و زیبا کاظم پور (1388)، «صورتهای متنوع درخت زندگی بر روی فرشهای ایرانی»، گلجام، تهران: فصلنامه علمی- پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 12. این مقاله به بررسی صورتهای مختلف درخت و گیاه مقدس (درخت زندگی) بر روی قالیهای ایرانی پرداخته است. علاوه بر این با مقایسه مفاهیم باستانیتر این صورتها، اصل تداوم حیات مفاهیم این نماد را بر روی قالیها مورد توجه قرار داده است. همچنین ابتدا به بررسی ارتباط درخت زندگی با نمادهای محراب و نور، سبو، حیوانات محافظ، نیلوفر و سیمرغ پرداخته و نمونههای موجود در هنر باستانی ایران و اسطورههای زرتشتی را معرفی کرده و سپس طرح درخت زندگی را همراه با این نمادها بر روی قالیهای ایرانی معرفی میکند. مضمون و محتوای این مقاله بر مبنای درخت زندگی بر روی فرشهای ایرانی است و اگرچه به نقش طرح درختی در قالیهای موزهی آستان قدس که موضوع این پژوهش است، اشارهای نکرده است، اما برای مطالعهی طرحهای درختی و شناخت جایگاه طرحهای موجود میتوان از مقاله استفاده کرد.
2- مریم قائمی، هلینا (1384)، اسطوره درخت زندگی، پایان نامه کارشناسی، تهران، دانشگاه سوره. این پایان نامه پس از ارائهی مقدمهای در خصوص مفهوم درخت و درخت زندگی، فصل اول آن به نمادگرایی درخت می پردازد. در فصل دوم اسطورهی درخت زندگی و مضامین آن را به تفصیل بررسی کرده است. فصل سوم، به نمادهای درخت زندگی در قالی طرح درختی اختصاص داده است.
این پایان نامه نیز به بررسی درخت زندگی پرداخته و کمک میکند تا با اشرافی بیشتر و آگاهی کاملتری طرحهای قالیهای موزه، مورد مطالعه قرار گیرد.
3- شجاع نوری، نیکو (1385)، «درخت نقشی بر فرش، رویی بر عرش»، گلجام، تهران: فصلنامه علمی ـ پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 3. این مقاله به بررسی انواع نقوش قالی محرابی ـ که قالی محرابی درختی گونهای از آن است پرداخته است. همچنین به صورت فلسفی دو نقش درخت و محراب را تحلیل کرده است. همانطور که ذکر شد این مقاله به بررسی طرح درخت و محراب میپردازد که بخشی از عنوان این پژوهش است، با این تفاوت که در پژوهش پیش رو به مطالعه نقش طرح درختی در قالیهای موزه آستان قدس میپردازیم که در این مقاله اشارهای به آن نشده است.
4-اربابی، بیژن(1387)، «ارزیابی شیوههای طبقه بندی طرح و نقش فرش ایران»، گلجام، تهران: فصلنامه علمی ـ پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره11. این مقاله در پی شناخت طرح و نقش در قالی های ایران میباشد و سعی نموده تعریفی دقیق را اتخاذ نماید که جامعیت لازم را داشته باشد. همچنین در ادامه به معرفی و تقسیم انواع نقوش قالی پرداخته است. مقالهی ذکر شده به طور کلی تنها به معرفی نقوش در قالیها پرداخته است و اشارهای به طرحهای درختی در قالیهای موزه آستان قدس ندارد.
5- صالح شوشتری، سمیه و علی اصغر شیرازی( 1387)، «تطبیق شکل درخت در طبیعت با آثار نگارگری ایرانی»، نگره، تهران: فصلنامه تحلیلی ـ پژوهشی دانشکده هنر دانشگاه شاهد، شماره5. این مقاله پس از نگاهی گذرا به طبیعت در عرفان اسلامی و رویش گاههای درختان ایران، ضمن آشنایی با گونههای درختان باغهای ایرانی، برخی از انواع درختان ایران را با گونههای همسان آنها در آثار نگارگری مورد تطبیق قرار داده است. در این مقاله نیز، تنها به معرفی تطبیقی نقش درخت در نگارگری و طبیعت پرداخته است و مطالعهای بر روی طرح درختی قالیها صورت نگرفته است.
در زمینهی قالیهای موجود در آستان قدس رضوی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- تیموری بریوانلو، زهرا و منا سلطانی( 1389)، «بررسی طرح بته در قالی بیرجند با تأکید بر قالیهای موزه آستان قدس رضوی»، مشهد: نشریه الکترونیکی سازمان کتابخانهها و موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، شماره 7و8. این مقاله به بررسی موردی طرحهای بتهای مراکز مختلف بافت مرتبط بوده و پژوهشهایی با هدف بررسی سیر تحول نگاره بته متمرکز بوده است. همچنین به شناسایی طرحهای بتهای منطقهای بیرجند به عنوان نمونه مطالعاتی مطلوب پرداخته است. هدف این مقاله معرفی انواع طرحهای بتهای رایج در منطقه بیرجند از دوره قاجار تا کنون، بررسی ویژگیهای هر یک از آنها و در نهایت معرفی و طبقهبندی قالیهای بتهای بیرجند موجود در گنجینه آستان قدس رضوی می باشد. این مقاله تنها به بررسی طرح بته در قالیهای موزه آستان قدس پرداخته است و اشارهای به انواع طرح درختی ندارد.
2- کمندلو، حسین( 1388)، «نگاهی به فرشهای محرابی موزه فرش آستان قدس رضوی و بررسی قالی هفت شهر عشق»، نگره، تهران: فصلنامه تحلیلی ـ پژوهشی دانشکده هنر دانشگاه شاهد، شماره 11. در این مقاله نگاهی کوتاه به قالیهای محرابی موزه آستان قدس رضوی و همچنین طرح قالی هفت شهر عشق دارد. این مقاله به صورت مختصر به معرفی قالیهای محرابی موزه آستان قدس پرداخته شده و تحلیلی دربارهی نقوش صورت نگرفته و تنها به توصیف بسنده شده است.
3-حاجی زاده، محمد امین( 1386)، بررسی تحولات نقش فرش مشهد در یکصد سال اخیر، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: تورج ژوله، تهران، دانشگاه هنر. این پایان نامه پس از بررسی تاریخ سیاسی اجتماعی خراسان و سوابق بافندگی این شهر، نگاهی دارد به نام آوران بافندگی در شهر مشهد و همچنین قالیهای موجود در موزه آستان قدس رضوی. این پژوهش نقوش قالی های مشهد را (از جمله نقش محرابی) دسته بندی کرده و به توضیح هر یک پرداخته است. این پایان نامه نیز به طور کلی انواع فرش مشهد را مورد مطالعه قرار داده است و نگاه مختصری به قالیهای موزهی آستان قدس دارد و تأکیدی بر قالیهای طرح درختی ندارد.
1-4- پرسشهای پژوهش:1-آیا این طرحها ارتباطی با مسائل مذهبی و فرهنگی حاکم بر آستان قدس دارد؟
2-آیا طرحهای درختی قالیهای موزهی آستان قدس رضوی با سایر قالیهای همزمان خارج از آستان قدس تفاوتی دارد؟
1-5- فرضیههای پژوهش:1-به نظر میرسد طرحهای درختی قالیهای آستان قدس ارتباطی با مسائل مذهبی و فرهنگی حاکم بر آستان قدس ندارد.
2- به نظر میرسد تعدادی از قالیهای طرح درختی موجود در آستان قدس با سایر قالیهای همزمان خارج از آستان قدس تفاوت دارد.
1-6- اهداف و ارزش نظری پژوهش: هدف این است که از یک طرف آثار موجود در آستان قدس که بصورت گنجینه در موزه نگهداری میشود، بصورت کاملتر مطالعه و معرفی شود تا در بازدیدها و راهنماییهای موزهای جایگاه اصلی آن مشخص شود. دوم اینکه، ارتباط موضوعی طرحهای موجود با ویژگیهای فرهنگی و مذهبی آستان قدس و حضرت ثامنالائمه (ع) معلوم گردد و سوم اینکه، از لابهلای مطالعات فنی و هنری و فرهنگی آثار، یافتههای جدید برای بهرهبرداریهای تحقیقی سایرین فراهم آید.
1-7- روش و فنون اجرایی پژوهش:روش این تحقیق، تاریخی، توصیفی و تحلیلی است که با استفاده از منابع مکتوب و مصور کتابخانهای و موزهای صورت میگیرد. منابع مورد استفاده در فصل دوم که مربوط به تاریخچه موزهی آستان قدس رضوی و بررسی نقش طرح درختی میباشد بر اساس منابع مکتوب کتابخانهای است. تصاویر قالیها، توسط کارشناسان موزه آستان قدس در اختیار نگارنده قرار گرفته است. در این پژوهش برای شناخت بیشتر این قالیها، ابتدا به توصیف، سپس تحلیل آنها پرداختهایم، و اطلاعات هر یک از قالیها، در قالب جدولی آورده شده است.
1-8- محدودیت‌های پژوهش:از آنجایی که موضوع این پژوهش بررسی و مطالعهی قالیهای طرح درختی موزه آستان قدس رضوی بوده، بخشی از این آثار در مخزن موزه نگهداری میشدند و امکان عکسبرداری و مشاهده مستقیم همهی آنها امکان پذیر نبوده است، در نتیجه توصیف و تحلیل آثار از روی تصاویر قالیها انجام شده است.
در طی مطالعهی تطبیقی این قالیها با قالیهای طرح درختی موجود در موزههای تهران از جمله کاخهای سعدآباد، نیاوران، گلستان و موزهی فرش، نیاز به مشاهده و جمعآوری تصاویر این قالیها بوده است. اما متأسفانه به علت عدم همکاری کارشناسان مربوطه در این موزهها، سه اثر که در موزهی فرش نگهداری میشود، به گفتهی کارشناسان موزهی مذکور، تصاویر آنها از کتاب فرشهای درختی موزهی فرش ایران نوشتهی لیلا دادگر برداشت شده و مورد مطالعه قرار گرفته است. تصاویر دیگری که مورد تطبیق قرار گرفته مربوط به موزهی ملک میباشد که از بین موزههای تهران بیشترین همکاری را مبذول داشته اند.
فصل دوم
کلیاتی دربارهی تاریخچه موزه آستان قدس رضوی و بررسی نقش طرح درختی2-1- تاریخچه موزه آستان قدس رضویموزهها در سراسر دنیا یکی از مراکز مهم فرهنگی می باشند و باید گفت که از گویاترین و آموزندهترین آنها هستند. زیرا هر کس از هر صنف و طبقه و از هر ملت و نژاد که باشد و به هر زبانی که تکلم کند، میتواند از این مراکز فرهنگی بهره گیرد و بر دانش خود بیفزاید. هر کدام از اشیاء، زبان حالی دارند که تماشا کننده بنا به استعداد و فرا خور درک هنری خویش میتواند آن را بفهمد و به هنرآموزی و دانش اندوزی بپردازد و با عبرت گرفتن از فراز و نشیبهای روزگار و زندگی آباء و اجداد و در گذشتگان، اعتبار معنوی خود را فزونی بخشد و خانهی دل را از هوی و هوس خالی کند و به غیر هنر نیندیشد و جز به معنویت نپردازد.
مجموعه بناها و اماکن متبرکه آستان قدس رضوی از آثار هنری می باشند؛ زیرا در هر یک از آنها اثری از هنر هست. شکل ظاهری ایوان ها، رواق ها، صحن و گلدسته ها با اشکال خاصی توسط معماران و مهندسان طراحی گردیده و با اسلوب ویژه ساخته شدهاند. در ساختمان این بناهای باشکوه و مجلل از طرف بانیان، با نهایت دقت، هنرنمایی انجام گرفته است. صدها معمار و مهندس، کاشی‌ساز، نقاش، حجار، منبت کار، خطاط و شاعر دست به دست هم دادهاند و این همه آثار بدیع را پدید آوردهاند. در بیوتات و اماکن مقدسه آستان قدس انواع و اقسام هنر در یکجا گردآوری شده و یک موزه تاریخی و هنری پدید آمده که اهل ذوق و هنر را مسحور خود میکنند و ما اکنون به چند نمونه در این مورد اشاره می کنیم.
1-نخست معماران و مهندسان عالی مقام که در طول تاریخ بناهای رفیع و مجلل و با شکوه را ساخته، ایوان ها، مناره ها، رواق ها، صحن ها و سایر ابنیه و اماکن متبرکه را با عشق و علاقه و ایمان و اخلاص بنا نمودند، و هرچه در توان داشتند به کار بستند و این همه آثار بدیع و جاودانی را خلق کردند و از خود به یادگار گذاشتند.
2-یکی از هنرها صنعت کاشیکاری است که تمام بدنههای ساختمان را پوشانیده و با انواع و اقسام رنگها و گلها و نوشتهها آراسته شدهاند و بینندگان را به طرف خود جلب میکند. کاشیهای هشت گوش و شش گوش که دیوارهای حرم مطهر را پوشانیدهاند از نفیس ترین نوع کاشی به شمار میروند.
3- کتیبههای آستان قدس رضوی که با خطوط اساتید فن در هر عصر و زمانی نوشته شدهاند، یکی از مظاهر هنرهای ظریف به شمار میروند که توسط خطاطان عالی مقام کتابت شده و یادگار قرون و اعصار می باشند. کتیبههای داخل حرم، صحنها و رواقها نمونهای از هنر اصیل به شمار میروند.
4- آیینه کاری رواقها نیز یکی از هنرهای موجود در آستان قدس است، که اساتید فن در تزئین اماکن متبرکه از آن استفاده کردهاند و جلوه آن در هنگام شب با روشن شدن چراغها و انعکاس نور در آیینه ها بینندگان را مجذوب می نمایند و بارگاه ملکوتی امام رضا علیه السلام را نور افشانی می کنند.
5- درهای ورودی حرم مطهر و رواقها نیز یکی از آثار هنری به شمار می روند. استادان و نجاران، هنر خود را در آنجا نشان دادهاند. منبت کاران با استفاده از طلا و نقره و سایر فلزها، هنرنمایی کردهاند و با تزیین درها با اشکال گوناگون آثار بدیعی را پدید آوردهاند.
6- نقاشی و تذهیب یکی از هنرهایی است که در آستان قدس رضوی به کار گرفته شده است. نقاشان و مذهبان در طول تاریخ آثاری از خود به یادگار گذاشتهاند که اینک زینت بخش ابنیه و اماکن متبرکه می باشند.
7- شاعران و سخنوران هم به سهم خود در انشاء قصائد و سرودن اشعار در مدح حضرت رضا علیه السلام و وصف بارگاه ملکوتی آن حضرت هنرنمایی کردهاند و اکنون تعدادی از قصائد و اشعار آنها به زبان عربی و پارسی زینت بخش حرم مطهر و رواقها می باشند که خوانندگان را به وجد و نشاط میآوردند.
8- سنگ تراشان و حجاران هم در تراشیدن سنگها و نصب آنها در رواقهای مطهر و صحنها هنرنمایی کردهاند و عشق و علاقه خود را با تزیین بارگاه امام رضا علیه السلام نشان دادهاند.
9- صحافان و جلدسازان در کتابخانه آستانه مقدس با هنرهای خود کتابهای کهن را مرمت میکنند و جلدهای زیبایی را ساختهاند و هنرهای کهن این مرز و بوم را زنده نگه داشتهاند.
2-2- موزه فرش آستان قدس رضویقالی، این چکیده هنر ایرانی و سرآمد صنایع دستی جهان یکی از نشانههای ذوق، سلیقه، شکیبایی و پویایی اندیشه ایرانیان است که با طرح، نقش و رنگبندی سحرآمیز خود قرنهاست بر بلندای موزههای بزرگ دنیا میدرخشد و پیام آور فرهنگ و تمدن ایرانی و تبلور ذوق و سلیقه بافنده، طراح، رنگرز و. .. است.
باید گفت ایرانیان همانگونه که در انواع هنرها و خلق آثار بدیع سرآمد جهانیان هستند در انجام اعمال نیک و خداپسندانه خصوصاً وقف که مورد سفارش اولیای دین است، سرآمد بوده و به شایستهترین نحو ممکن عمل نمودهاند. به طوری که همیشه بهترینها را به آستان مبارک اولیاء الله و در جهت رضای حضرت حق اهدا کردهاند.
یکی از صنایع دستی موجود در آستان قدس رضوی فرش است. در گنجینه فرش آستان قدس رضوی میتوان انواع قالیهای ادوار مختلف را، که مربوط به مراکز قالی بافی ایران میباشد، دید و بررسی نمود. این قالیها را بزرگان، توانگران و نیز زائران، به آستان حضرت امام رضا(ع) هدیه کردهاند. اکثر آنها برای پوشانیدن سطح رواقهای داخلی حرم مورد استفاده قرار گرفتهاند و برخی نیز به صورت پرده بوده که به آستانه درها آویخته میشده است. این قالیها پس از مدت زمانی با قالیهای جدید جایگزین و نمونههای با ارزش به گنجینه فرش منتقل شده است. در میان قالیهای این مجموعه، بسیاری دارای نوشته و تاریخ است، اغلب نیز نام اهدا کننده در آن دیده میشود و این امتیاز پر اجری است، زیرا تاریخ بافت قالی به خوبی مشخص میشود. سیسیل ادواردز در بازدید از این مجموعه میگوید: «در مدت اقامت خود در مشهد، بخت با من یاری کرد و مقامات آستانه از من دعوت کردند تا از مجموعه قالیهایی که در یکی از انبارهای آن قرار داشت و تقریباً به دست فراموشی سپرده شده بود، بازدید کنم و درباره آن گزارشی تهیه نمایم. این فرشها توسط مسلمانان متدین، در روزگار پیشین به آستان قدس رضوی هدیه شده بود و از بعضی از آنها برای مفروش کردن اطاقهای ساختمانهایی که در محوطه آستان قرار دارد استفاده شده بود. متأسفانه آنها را مدت زیادی زیر پا گسترده بودند و هیچ یک از متصدیان را مأمور مراقبت از آنها نکرده بودند. بعضی از آنها تکه تکه شده بود و کرک برخی دیگر به کلی از بین رفته بود. این فرشها را سالیان دراز به همین حال باقی گذاشته بودند. چند تخته قالی را از طول دو نیم کرده بودند تا از آن استفاده کنند. یکی از جنبههای غیر متعارف این مجموعه عدهی قالیهایی است که نوشته دارد. بعضی از آنها دارای تاریخ و در برخی دیگر نام هدیه کننده و بافنده و یا نام هر دو، قید شده است. در چند تخته نیز نام پادشاه و متولی وقت نوشته شده که تاریخ قالی را نیز معین می کند. در دنیا مجموعهای از قالی ایران نمیتوان یافت که شامل این تعداد قالی نوشتهدار باشد» (ادواردز، 1367، 194).
ساختمان جدید گنجینه فرش آستان قدس رضوی در سال 1377 شمسی افتتاح، و به منظور بازدید عموم علاقهمندان و هنر دوستان در جوار بارگاه ملکوتی حضرت ثامن الائمه گشوده شد. این گنجینه در دو طبقه با زیربنای 970 مترمربع قرار گرفته است و از بزرگترین مجموعههای فرش ایران به شمار میرود که در حال حاظر مشتمل بر 57 تخته قالی، قالیچه، انواع سوزن دوزیها و غیره است که در معرض بازدید عموم قرار دارد.
در این مجموعه از مراکز مهم بافت چون اصفهان، کاشان، تبریز، مشهد، کرمان، سنندج و. .. نمونههایی به نمایش گذاشته شده است. از مهمترین و معروفترین طرح های موجود، میتوان به طرحهای محرابی( درختی، گلدانی، باغی، قندیلی و دورنما)، لچک و ترنج، افشان، افشان ترنجدار، افشان بندی، افشان شاه عباسی، ریزه ماهی، ماهی در هم، شکارگاه، بته( بته جقه، بته قباد خانی) و تصویری اشاره نمود که به صورت پردهای، دوروبافی و برجسته میباشند. اغلب آثار این مجموعه از اساتید بنام و هنردوست، چون استاد “عمواوغلی”، ” بیوک تبریزی”، ” محمد نقاش مشهدی”، “محمد کرمانی”، “محمد امین کرمانی”، “ارجمند کرمانی و برادران”، “صفدرزاه حقیقی”، ” نظامی دوست” و. .. میباشد.
به طور کلی میتوان گفت انبار موزه فرش آستانه مقدسه حضرت رضا (ع) را باید گنجینهای نفیس و گرانبها دانست که هنر، صنعت، فرهنگ و آداب و رسوم ملل این مرز و بوم و شاید سایر ملل را با نقشی چشم نواز بر پهنه تابلویی نفیس به نام فرش، در خود جای داده است.
2-3- بررسی نقش طرح درختی
2-3-1- نماد درختدرخت یکی از قدیمیترین نقوشی است که مورد توجه بشر قرار گرفته و آن را در آثار هنری خویش به کار برده است. این نماد که بیشتر آن را به عنوان درخت مقدس و یا درخت زندگی میستودند، از 3500 سال قبل از میلاد در نواحی بین النهرین و پس از آن ایران مورد توجه بوده است. درخت نگارهای است که با الهام از طبیعت و برگرفته از ذوق و اندیشه انسانها از دیرباز تا کنون در نزد همه ملل و اقوام به شکلهای گوناگون و در آثار بسیار متفاوتی مشاهده شده است. درخت را بسیاری از اقوام باستانی به عنوان جایگاه خدا، یا در واقع، خود خدا میپرستیدند. همچنین نماد کیهان و منبع باروری و نماد دانش و حیات جاودانی بود. «در ایران نخستین نمونههای گیاهی روی سفالها، مهره و سنگها دیده میشود. در مفرغهای لرستان آثار مارلیک و املش و زیویه در عصر مادها و هخامنشیان و پارتها شکل آیینی درخت را همچنان میبینیم. در دوره ساسانیان و در آیین های مانی، زرتشتی و مهری درخت، نقش مهری و جایگاه خاص داشته است. شواهد بسیار در دست است که هخامنشیان درختان را مقدس میشمردند و نوعی آیین مذهبی برای درخت که در ارتباط با اندیشه و مفهوم پادشاهی بوده به جای میآوردند. پرستش درخت از نقشهایی که بر حجاریهای پلکان تخت جمشید وجود دارد، نیز استنباط می شود. ساختمان های تخت جمشید نیز سراسر آکنده از نماد درخت است. درخت مظهر زندگی بوده و درخت زندگی، مظهر پادشاه. زرتشت درختکاری و آبادانی زمین را کرداری نیک می دانسته و در اوستا صدمه به گیاهان و درختان را گناه بزرگی می داند. هانری ماسه نمونههای زیادی از چنارهای مقدس را در چهار گوشه ایران به نقل از سفرنامههای مختلف آورده است. وی از درختان نارون و شمشاد نیز به عنوان درختان مقدس و از درختان سرو و زیتون به عنوان درختان بهشتی نام برده است. در جهان اعتقادی انسان با درخت با وجود بی تحرکی، نمادی از تولد و رشد و به طور کلی زندگی دانسته شده و جلوه قدسی یافته است. درخت زندگی در بین النهرین و ایران به گیاه مقدس مبدل شده است» (آشوری و علیمرادی، 1386، 12-13). حضور این نماد که با اشکال مختلف به کار گرفته میشده است، تا پس از ظهور اسلام نیز همچنین در آثار هنری به چشم میخورد، اما این بار نه به عنوان درخت زندگی و از دیدگاه اساطیری، بلکه در نقش آفریده با برکت خداوند، تسبیح کننده ذات اقدس الهی و نشانی از بهشت موعود.
استفاده از نمادهای گذشته همچنان در دوران اسلامی نیز مورد استقبال بوده است. اگرچه این استفاده در اوایل بیشتر نوعی تقلید صرف بدون در نظر گرفتن معانی سمبولیک نقوش بوده است، به تدریج هنرمندان مسلمان دست به گزینش آگاهانهتری زدند و در نهایت نقوشی همچنان ماندگار ماندند که حضورشان مخالفتی با اصول اعتقادی دینی نداشت.
اولگ گرابار[1] در توضیح گزینش اشکال گذشته توسط مسلمانان در قرون اولیه اسلامی میگوید: «از این نقش به کرات در تمام شاخههای هنری از جمله فرش استفاده شده است. در هنر فرش طرح های درختی از جمله مهمترین و متنوع ترین شاخه های طراحی فرش است که در اشکال مختلف از جمله طرح محرابی درختی، طراحی شده است» (گرابار، 1379، 83).
اما به کارگیری نقش درخت در جایگاه محراب، مطمئناً از فلسفهای برخوردار بوده است که میتوان بعضی از اشکال آن را تمثیلی از بهشت دانست و برای بعضی دیگر تمثیلی از موجودی تسبیح گر یعنی انسان، چرا که شکل درخت علاوه بر آنکه برخلاف شکل انسان، مشمول ممنوعیت نقاشی در مکان نماز نمی باشد، در عین حال با توجه به آیات قرآنی، موجودی تسبیح گر و مبارک است که میتواند جانشین خوبی برای نقش انسان در مکان محراب باشد. بدین سان نمادی که زمانی بر مهرهای سنگی جلوه گر شده است، اینک و پس از هزاران سال، آن هم در جایگاه محراب رو به عرش الهی جلوه نمایی می کند.
2-4- نقش درخت در قرآن کریماز درخت بارها و بارها با تعاریف مختلف در قرآن کریم یاد شده است. گاه کلمه طیبه را به درختی مثال زده است که اصل ساقه آن برقرار باشد و شاخه آن به آسمان رفعت و سعادت بر شده باشد(آیه 24 سوره ابراهیم). گاه او را واسطه وحی گردانیده اند: « و چون موسی به آن آتش نزدیک شد به او از جانب وادی ایمن در آن بارگاه مبارک از آن درخت مقدس ندایی رسید که ای موسی هوش دار که منم خدای جهانیان» (آیه 30 سوره قصص). و مبارکش خواند به واسطه برکاتی که از آن به مردم رسانده میشد: «خدا نور آسمانها و زمین است داستان نورش به مشکاتی ماند که در آن روشن چراغی باشد و آن چراغ در میان شیشه ای که تلألو آن گویی ستارهای است درخشان و روشن از درخت مبارک زیتون که با آن که شرقی و غربی نیست، شرق و غرب جهان بدان فروزان است» (آیه 20 سوره مومنون). و در نهایت آن را همگام با تمامی آفریده ها تسبیح گوی خداوند بر شمرده است: « گیاهان و درختان به او سجده میبرند» (آیه 6 سوره الرحمن). «هرچه در زمین و آسمانهاست همه به تسبیح و ستایش یکتا خدای عالم که مقتدر و حکیم است مشغولند» (آیه 1 سوره حشر).
2-5- نقش درخت در قالی و مفهوم تمثیلی آن از بهشت موعوددرختان و سایه آنها از زیباترین تعابیر بهشتی است که در باغ های ایرانی نیز قابل مشاهده است. در این میان طوبی، سدره، سدر و طلح از جمله درختان بهشتی است که در قرآن توصیف شده اند. در سوره انعام آیه 141 نیز به به دو گونه «گیاهان داربستی» و «غیر داربستی» («جنات معروشات» و «غیر معروشات») اشاره شده است و تفسیر نمونه (مکارم، 1353، ج6: 2) نیز به آن اشاره دارد: باغهای معروش( باغهایی که درختانش روی داربستها قرار میگیرند) و باغهای غیر معروش (درختانی که نیازی به داربست ندارند) را آفرید. همچنین در ادامه آیه آمده است: « و النخل و الزرع مختلفا اکله و الزیتون و الرمان متشبها و غیر متشبه». در این میان به برخی از درختان بهشتی اشاره میشود که در قالیهای ایرانی خاصه قالیهای باغی کاربرد داشته است:
2-5-1- طوبی:«تنها در سوره رعد آیه 290 کلمه«طوبی» به کار رفته است که از نظر لغوی به معنای فرح و چشم روشنی، زندگی پاک، دوام خیر و نظیر اینها آمده است. تفاسیر قرآن بر اساس روایتی از رسول اکرم طوبی را درختی در بهشت دانسته اند» (الشریف، 1363، 598). که ریشهاش در منزل رسول خدا(ص) است و هیچ منزلی در بهشت نیست، مگر آن که از آن درخت یک شاخه در آن کشیده باشند. در تفاسیر دیگر نیز گفته شده است که: «اندازه سایه آن صد سال راه است و دو چشمه از زیر آن بیرون می آید: کافور و سلسبیل» (طبرسی، 1350، 75).
2-5-2- سدره المنتهی:«سدره المنتهی»را تفاسیر قرآن درختی دانسته اند که بر بالای آسمان هفتم در اصل عرش قرار دارد و برگ آن بر سر عالمیان است. در جای دیگر نیز ذکر شده است که حضرت رسول در شب معراج چون به آن رسیده، دیدهاند که چهار جوی بهشتی از زیر آن بیرون میآید. در دورهی صفوی، کثرت کاربرد عباراتی که در توصیف بهشت در قرآن آمده است نشان از اعتقاد مردم این دوران نسبت به بهشت و تصاویر آن در قرآن دارد؛ «چنانکه مولف کتاب حبیب السیر به تمثیل پادشاه با مقام”سدره المنتهی”به عنوان تملق و چاپلوسی پرداخته است و تعابیری مانند” سدنه”، “آن سده سدره مرتبت” را به کار برده است» (خواند میر، 1362، 49).
«در هر حال مفهوم درخت به طور گستردهای در نقوش و طرحهای قالی کاربرد دارد که به عنوان نمادی از بهشت از اهمیت زیادی برخوردار است، و در عین حال تنوع خاصی هم در میان طرحهای فرش داشته است» (وندشعاری، 1385، 57). از درخت انار در سوره انعام(آیات 99و141) و همچنین سوره الرحمن(آیه 68)، به عنوان میوهای بهشتی یاد شده است که این نقش بر روی قالی به صورت طرحهای«گل اناری» در زمینه قالی دیده می شود.2-6- نقش درخت در قالی ایراندرخت با هیبت حقیقی یا تجریدی و تغییر شکل یافته و حتی خیالی آن از نقشمایههای رایج و قدیمی در قالی ایران است. طراحان برای ایجاد هماهنگی بین نگاره های مختلف قالی در ابعاد و تناسب اجزاء درختان و اصولاً شکل و شمایل آن به گونهای دلپذیر تغییر میدهند. این تغییر تا بدان حد میرسد که گاه تشخیص نوع و جنس درخت بافته شده بر قالی برای افراد عادی غیرممکن میگردد؛ اما چیره دستی هنرمندان در خلق مجموعهای متناسب با مناظری دلپذیر موجب گردیده تا بینندگان نیز بدین روش خو گیرند و آن را مطبوع طبع خویش یابند. درختان نقشمایهای فرش بسیارند و طراح و بافنده از ابداع هر یکی قصد القاء مفهومی خاص به بیننده دارند و حتی چگونگی نقش بندی هریک نیز خود بر قالی طرحی نو در میافکند و معنی و مفهوم ویژه میدهد. معروفترین درختان نقشمایهای ایران عبارتند از: سرو، چنار، بید مجنون، بید (عبداللهی زاده، 1381).
به دلیل کثرت تنوع نقوش در قالی و استفاده از یک نقش در انواع مختلفی از طرحها، گاه ممکن است نام یک نقش در دو گونه از انواع نقوش قالی آورده شود؛ به طور مثال، طرح محرابی درختی هم به عنوان زیر شاخهای از گروه طرح های درختی آورده می شود و هم زیرشاخه ای از گروه طرح های محرابی. به منظور توصیف کامل این نوع قالی، توضیحی در خصوص گروه قالیهای درختی داده می شود:
2-6-1- طرح درختیطرح درختی اگرچه امروزه در اکثر نقاط مورد استفاده است، «صاحب نظران منشأ اصلی این نوع طرح را دهکده راور کرمان در جنوب شرقی ایران می دانند. در ذهن این روستاییان پاک نهاد، بخل آسمان و بضاعت اندک زمینهای کویری، همیشه رویای مراتع سبز و باغ های روحبخش و آب را خشکانیده و آنان سعی کردهاند تا آنچه را همیشه در ذهنشان آرزو داشته اند، در تار و پود قالیهایشان زنده کنند» (یساولی، 1370، 125). چنانچه بخواهیم مجموعه مهمترین طرح های قالی ایران را به چند گروه عمده تقسیم کنیم، یکی از مهمترین آنها طرح درختی است که خود همچون سایر انواع طرح ها به گروه های فرعی دیگری تقسیم میشود. این گروهها عبارت است از :
درختی جانوری یا حیواندار( شکل 2-1)
درختی ترنجدار( شکل 2-2)
درختی سبزیکار یا آب نما ( شکل 2-3)
درختی سروی ( شکل 2-4)
درختی گلدانی ( شکل 2-5)
درختی محرابی( شکل 2-6)
درختی گل و بوته ( شکل 2-7)
شکل 2-1 درختی جانوری یا حیواندار (نصیری، 1389، 158)
شکل 2-2 درختی ترنجدار (دادگر، 1380، 7)
شکل 2-3 درختی سبزیکار یا آبنما (نصیری، 1389، 211)
شکل 2-4 درختی سروی (دادگر، 1380، 13)
شکل 2-5 طرح گلدانی درختی (موزه آستان قدس)
شکل 2-6 درختی محرابی (دادگر، 1380، 20)
شکل 2-7 درختی گل و بوته (دادگر، 1380، 11)
فصل سوممعرفی قالیهای درختی موزه آستان قدس رضویدر این فصل، قالیهای طرح درختی موزه آستان قدس رضوی، معرفی و توصیف شده است. در پایان توصیف هر بخش، اطلاعات مربوط به هر اثر در قالب یک جدول آورده شده است. جدول ترسیم شده، شامل اطلاعاتی از قبیل نام، شماره اموال، دورهی زمانی، جنس، تکنیک بافت، رنگها و کتیبه میباشد. انتخاب این عناوین باعث شناخت بیشتر آثار میشود، به عنوان مثال ذکر شماره اموال قالیها به این دلیل است که این قالیها مربوط به موزهی آستان قدس میباشد و شمارهی اموال در جایگاه شناسهی یک اثر است. بررسی ابعاد قالیها کمک میکند به شناخت بیشترکارکرد آثار. مطالعه بر روی کتیبهی قالیها، نشاندهندهی این است که این قالیها با چه مضمون و یا مفهومی بافته شده است.
تعداد قالیهایی که مربوط به موزهی آستان قدس رضوی میباشد 9 تخته است که توسط کارشناسان این موزه، با حساسیت و دقت انتخاب و در اختیار نگارنده قرار گرفته است. از این قالی ها 1اثر مربوط به دورهی صفوی، 5 اثر مربوط به دورهی قاجار، 1 اثر مربوط به دورهی پهلوی و 2 اثر مربوط به دورهی انقلاب اسلامی میباشد. آثار مورد مطالعه در این پژوهش مربوط به موزه میباشند. در انتخاب قالیها گزینشی صورت نگرفته و مطالعه انجام شده بر روی همهی آثار بوده است.
پس از معرفی و توصیف، آثار مورد مطالعه تحلیلی قرار گرفتهاند. لازم به ذکر است که بررسی رنگ در قالی موضوع وسیع و پر دامنهای بوده و به تنهایی ظرفیت انتخاب برای موضوع یک تحقیق را داراست. در این پژوهش آثار را از حیث رنگهای اصلی و فرعی بررسی کرده و در پایان میتوان به یک نتیجه واحد رسید که چه رنگهایی در قالیهای درختی موزه آستان قدس از ارجحیت بیشتری برخوردارند.
همچنین در این بخش به مطالعه برخی از قالیهایی میپردازیم که با عنوان طرح درختی و مشابه قالیهای موزه آستان قدس بوده، ولی در موزههای تهران نگهداری شدهاند. علت بررسی قالیهای موزههای تهران، عدم دسترسی به موزههای سایر شهرهای ایران و فقدان مطالب مکتوب از این موزهها در منابع موجود بوده است. پس از مطالعه ی میدانی قالیهای موزههای کاخ سعدآباد، کاخ نیاوران، کاخ گلستان، موزهی ملک و موزهی فرش تهران، این قالیها را از لحاظ کیفیت بافت و نوع نقوش و رنگ با قالیهای آستان قدس تطبیق دادهایم که در نهایت مشخص شود آیا قالیهای موزهی آستان قدس برتری نسبت به آثار مشابه خود در سایر موزهها دارند یا خیر.
3-1- قالی سجاده‌ای محرابی درختی قندیل دار
شکل 3-1 قالی سجاده‌ای محرابی درختی قندیل دار(موزه آستان قدس رضوی)این سجاده ازجمله آثاری است که از دوران صفویه به جا مانده و تا مدتی قبل به شماره شناسایی ٠٤١ ردیف ٧٨و شماره اموال ٣٦٢٢ در طبقه دوم موزه فرش نگهداری می شد. ابعاد این قالی 119×175 سانتی متر و احتمالا در اواخر سده دهم یا اوایل سده یازدهم هجری شمسی در شهر تبریز بافته شده است. با توجه به نوع طراحی که در این سجاده دیده میشود و مطابقت آن با نمونه های دیگری که در همین دوران بافته شده، میتوان گفت طراحی و بافت آن معمولی است و جایگاه فنی چندانی ندارد. درمقایسه با سجادههای مشابه درمییابیم درکتیبه های معقلی، استفاده از تزئین ختایی بین خطوط و قاب بندی کتیبهها حذف شده است. ولی با این حال نمی توان چیره دستی و ظرافت های طراحی این قالی را انکار کرد. جنس تار و پود قالی از پنبه و پرز از ابریشم و شیوه بافت آن لول[2] است. در این روش فاصله بین چلهها به میزان یک قطر نخ تعیین می شود. گره آن متقارن (ترکی) و در هر 7 سانتی متر 40 گره زده شده است و رنگرزی الیاف با توجه به قدمت آن گیاهی است. عمده رنگهای مورد استفاده عبارتند از: لاکی، آبی تیره، نارنجی، کرم، سبز تیره، زرد، زرد سبز، قرمز روشن، آبی روشن، سبز زیتونی، سیاه، قهوهای وغیره است.
شیرازه در اطراف قالی به صورت متصل بافته شده و عمده آسیبهای قالی عبارتند از: بیدزدگی، ساییدگی، پوسیدگی، پاره شدگی و دو رنگی است که مرمت نشده و نیاز به این کار دارد. این قالی با توجه به محل قرارگیری کتیبهها و همچنین نوع کتیبه های به کار رفته در آن به عنوان سجاده نماز کاربرد داشته است.
در متن محراب این سجاده، شاخسار دو درخت که میوهی یکی از آنها انار (شکل 3-1-1) و دیگری شکوفههایی به رنگ سوسنی میباشد (شکل 3-1-2)، در وسط به هم رسیده و ادغام شده و از هم گذشته است. استفاده از درخت انار در این قالی شاید اشاره به نماد بهشتی بودن این میوه و درخت پر شکوفه نماد طراوت و سرسبزی باشد. پایین قوس محراب، کتیبهای مزین به« الله اکبر» میباشد. در واقع، طرح و نقش این سجاده با زبان تصویر، نقش انسانی را در حال سجده به بیننده القا میکند که این حاشیهی آبی رنگ، جداکنندهی محراب از زمینهی سجاده میباشد و رنگ آبی به مفهوم آسمان و الوهیت خداوند اشاره دارد. نقشی در مرکز سجاده مشاهده میکنیم که در بالا و پایین آن دو گل شاه عباسی قرار دارد، جهت این نقوش برخلاف قالیهای جهتدار که همهی آنها اشاره به بالا دارند، به سمت پایین اشاره دارد و شاید مفهوم زمینی بودن را القاء میکند. نقش حاشیههای سجاده دقیقاً به دو قسمت مساوی تقسیم شده که نیمهی بالایی از کتیبههایی به خط نستعلیق و ثلث و نیمهی پایینی از تکرار گلها تشکیل شده است. نقوش و رنگهای به کار رفته در حاشیه بزرگ عیناً در محراب به کار رفته است و هماهنگی زیبایی را در کل اثر به وجود آورده است.
شکل 3-1-1 نقش درخت انار
شکل 3-1-2 نقش درخت با شکوفه
نخستین حاشیه کوچک بیرونی سجاده، در زمینهی آبی تیره، آیههای 285الی286 از سورهی مبارکهی بقره به ترتیب ذیل میباشند که با خط نستعلیق به رنگ لاکی نوشته شدهاند: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ»: (پیامبر، به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است. و او، به تمام سخنان خود، کاملا مومن میباشد. و همه مومنان (نیز)، به خدا و فرشتگان او و کتابها و فرستادگانش، ایمان آوردهاند، و میگویند: ما در میان هیچ یک از پیامبران او، فرق نمیگذاریم (و به همه ایمان داریم). و (مومنان) گفتند: ما شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا! (انتظار) آمرزش تو را (داریم)، و بازگشت (ما) به سوی توست) (بقره، 285)؛ «لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ»: (خداوند هیچ کس را، جز به اندازه تواناییاش، تکلیف نمیکند. (انسان) هر کار (نیکی) را انجام دهد، برای خود انجام داده، و هر کار (بدی) کند، به زیان خود کرده است. (مومنان میگویند:) پروردگارا! اگر ما فراموش یا خطا کردیم، ما را مواخذه مکن! پروردگارا! تکلیف سنگینی بر ما قرار مده، آن چنان که (به خاطر گناه و طغیان) بر کسانی که پیش از ما بودند، قرار دادی! پروردگارا! آنچه طاقت تحمل آن را نداریم، بر ما مقرر مدار! و آثار گناه را از ما بشوی! ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مایی، پس ما را بر جمعیت کافران، پیروز گردان) (بقره، 256).
در درون حاشیه بزرگ، در زمینه کرم رنگ و با رنگ قهوهای، آیههای 255 الی 257 از سورهی مبارکهی بقره با خط ثلث و به ترتیب ذیل نوشته شده است: «اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِما شاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیم»: (خداست که معبودى جز او نیست زنده و برپا دارنده است نه خوابى سبک او را فرو مىگیرد و نه خوابى گران آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند آنچه در پیش روى آنان و آنچه در پشت سرشان است مىداند و به چیزى از علم او جز به آنچه بخواهد احاطه نمىیابند کرسى او آسمانها و زمین را در برگرفته و نگهدارى آنها بر او دشوار نیست و اوست والاى بزرگ) (بقره، 255)؛ «لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»: (در دین هیچ اجبارى نیست و راه از بیراهه بهخوبى آشکار شده است پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد به یقین به دستاویزى استوار که آن را گسستن نیست چنگ زده است و خداوند شنواى داناست) (بقره، 256)؛ «اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ أَوْلِیَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»: خداوند سرور کسانى است که ایمان آوردهاند آنان را از تاریکیها به سوى روشنایى به در مىبرد و(لى) کسانى که کفر ورزیدهاند سرورانشان (همان عصیانگران) طاغوتاند که آنان را از روشنایى به سوى تاریکیها به در مىبرند آنان اهل آتشاند که خود در آن جاودانند) (بقره، 257).
در حاشیهی کوچک درونی، در زمینهی لاکی با رنگ طلایی، آیههای 18 و 19 سورهی آل عمران «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمًَا بِالْقِسْطِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»: (خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهى مىدهد که جز او هیچ معبودى نیست و فرشتگان (او) و دانشوران(نیز گواهى مىدهند که) جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودى نیست) (آل عمران، 18)؛ «إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوْتُواْ الْکِتَابَ إِلاَّ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَن یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللّهِ فَإِنَّ اللّهِ سَرِیعُ الْحِسَابِ»: (در حقیقت دین نزد خدا همان اسلام است و کسانى که کتاب (آسمانى) به آنان داده شده با یکدیگر به اختلاف نپرداختند مگر پس از آنکه علم براى آنان (حاصل) آمد آن هم به سابقه حسدى که میان آنان وجود داشت و هر کس به آیات خدا کفر ورزد پس (بداند) که خدا زودشمار است) (آل عمران، 19) با خط نستعلیق بافته شده است.
در نوار دور تا دور طاق محراب، در زمینهی آبی رنگ، آیههای 40 و 41 از سورهی ابراهیم «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاء»: (پروردگارا مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نیز پروردگارا و دعاى مرا بپذیر) (ابراهیم، 40)؛ «رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ»: (پروردگارا روزى که حساب برپا مىشود بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشاى) (ابراهیم، 41) با خط نستعلیق به رنگ مشکی آمده است.
با توجه به مفاهیم کتیبههای به کار رفته در این سجاده، این آیات اشاره به وحدانیت خداوند دارد، و سعادت ابدی هر شخص را در بندگی و سجده در مقابل ذات الهی میداند. با توجه به اینکه این سجاده در ابتدا هدفمند وبه نیت آستان بافته شده آیات وجایگاه نقوش در آن کاملا مرتبط با فضای روحانی و معنوی حاکم بر آستان قدس می باشد.
جدول 1 گزینه های به کار رفته برای معرفی قالی سجاده‌ای محرابی درختی قندیل دار
شماره اموال
دوره زمانی و محل بافت نحوه
مالکیت ابعاد
(cm) جنس
نقش تکنیک بافت رنگ ها موضوع کتیبه کاربرد قالی تولید
کننده
3622 قرن 11 ه.ش (صفویه) ،
تبریز اهدایی 119×175
تار و پود: پنبه پرز: ابریشم انواع گلهای ختایی، برگ چناری، انار درخت، اسلیمی، گل شاه عباسی، کتیبه
لول، متقارن، شیوه پودگذاری: سه پود تعداد گره در 7 سانتی متر: 40 گره کرم، (پشم خودرنگ) سورمهای، صورتی، نارنجی، آبی آسمانی، سبزآبی، سبز پستهای، قهوهای، زرد، قرمز
قرمزدانه مذهبی سجاده نامعلوم
3-2- قالی پرده ای دورو، محرابی درختی
شکل 3-2 قالی پرده ای دورو، محرابی درختی (موزه آستان قدس)
شکل 3-2-1 قالی پردهای دورو، محرابی درختی (موزه آستان قدس)
شکل3-2-2 قالی پرده ای دورو، محرابی درختی (موزه آستان قدس)این دست بافت که به صورت دو رو بافته شده دارای برشی در وسط بوده که با توجه به ابعاد آن در مسیر عبور زائرین حرم امام رضا(ع) قرار میگرفت. سیسیل ادواردز در کتاب خود به این گونه قالی ها اشاره کرده است:« بعضی از آن ها برای مفروش کردن اطاق های ساختمانهایی که در محوطه آستانه قرار دارد استفاده شده بود. متاسفانه آنها را به مدت زیادی زیر پا گسترده بودند و هیچ یک از متصدیان را مامور مراقبت از آن ها نکرده بودند. بعضی از آن ها تکه تکه شده بود و کرک برخی دیگر از بین رفته بود. چند تخته قالی را از طول دو نیم کرده تا به جای پرده از آن استفاده کنند» (ادواردز، 1368، 193).
با بررسی این قالی که متعلق به مشهد است درمی یابیم که بر خلاف گفته ادواردز، آن ها از طول به دو نیم نشده اند بلکه به همین شیوه بافته شده اند و به دلیل نوع بافت این قالی، به قالی پرده ای دو رو معروف شده اند. طرح قالی محرابی درختی است و به شماره شناسایی041 ردیف ٣٨ و شماره اموال ٣٤٨ در طبقه اول موزه فرش نگهداری میشود. قالی به شیوه تمام لول بافته شده است. دراین شیوه، دو چله کاملا به هم چسبیده وکنار هم قرار گرفته و به علت تراکم چله ها، قالی بسیار سفت، محکم و بادوام میباشد. این قالی به عنوان پرده در ورودی درهای حرم مطهر حضرت رضا(ع) مورد استفاده بوده است و به صورت دورو بافته شده به طوری که طرح و نقش دو طرف آن مشابه، اما رنگ بندی آن در دو طرف کاملا متفاوت است. رنگزمینه در یک طرف قالی، قرمز لاکی و لچکهای آن آبی میباشد، اما در طرف دیگر آن رنگ زمینه سیاه با حاشیه کرم است. نوع رنگ ها، گیاهی است و طیف رنگ های به کار رفته در آن عبارتند از: کرم، نارنجی، آبی، قرمز لاکی، سورمه ای، آبی روشن، قرمز روشن، خاکستری، سبز روشن، سبز زیتونی، زرد، سبز آبی وغیره است. شیرازه در اطراف قالی به صورت متصل بافته شده است. همچنین بافت شیرازه در قسمت های طولی وسط قالی نیز مشاهده می شود که در هنگام عبور زائرین به نقوش و طرح آن لطمهای وارد نشود. قسمت هایی از قالی دچار صدماتی از قبیل پارگی، ساییدگی، بیدزدگی و دورنگی است و برخی از آن ها نیاز به مرمت دارد.
نقوش به کار رفته متن قالی در هر دو رویه، به این صورت است که درختی تنومند و قطور که به دو گل شاه عباسی بزرگ در امتداد هم ختم میشوند و با چند درخت و درختچه کوچک تر فضای خالی متن را به صورت زیبا پر کرده است، حکایت از وابستگی کل به جز و جز به کل دارد. در لچکهای محراب(رویه ای که سرلوح سفید دارد) عبارت ( بین الجبلین روضه من ریاض الجنه: بین دو کوه باغ بهشت است) و در بالای محراب درون کتیبهای، حدیثی از امام محمد باقر(ع) بدین مضمون بافته شده است: (یخرج رجل من ولد موسی اسمه اسم امیرالمونین فتدفن بارض خراسان من زاره عارفا بحقه اعطاا… فی سنه 1320: مردی از فرزندان موسی، همنام امیر مومنان که سلام بر او باد، خواهد آمد و در سرزمین خراسان دفن خواهد شد. هر کس او را در حالی زیارت کند که حقش را میشناسد، خداوند به او پاداش کسی را میدهد که پیش از فتح مکه انفاق کرده و جنگیده است). در کتیبه محراب(رویهای که سرلوح مشکی دارد) حدیث سفینه نوح « قال نبی صل ا… علیه آله: مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی مِثْلُ سَفِینَةِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَ فِیهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا: مَثل اهل بیت من مثل کشتی نوح است. هر که در آن سوار شد، نجات یافت و هر که از سوار شدن در آن تخلّف نمود، غرق شد» بافته شده است. در زیر لچکهای محراب دو ستون با پایههای تزیین شده در طرفین زمینهی قالی مشاهده میشود. در سر ترنجها کتیبهی رویه سفید «عمل اقل الحاج محمد نقاش مشهدی» و در وسط حاشیه بزرگ آن«عمل استاد محمد کرمانی» و در سرترنج رویه مشکی « اقل الحاج عبدا… تبریزی مقیم مشهد مقدس سنه 1320» بافته شده است. نوع گره به کار رفته از نوع نامتقارن میباشد. جنس تار و پود آن پنبه و جنس پرز آن پشم و ابریشم است. ابعاد کار 410×300 سانتی متر و رجشمار آن 62 گره در 10سانتی متر است.
نماد درخت یکی از پایدارترین نمادهایی است که از ابتدای تمدن بشری تاکنون مورد توجه و استفاده بوده است؛ چرا که ماهیت سرسبزی، حیات و برکت همواره جزیی تفکیک ناپذیر از او بوده است. این نماد در هر آیین و زمانی به گونهای یاد شده و به تصویر درآمده است.« نقش درخت در مکان محراب در قالیهای محرابی درختی، از موارد گزینش آگاهانه این نماد توسط هنرمند مسلمان در معنا و شکل جدید در دوران اسلامی است. این معنا خواه بیانگر گوشهای از بهشت موعود باشد، یا انسانی قامت بسته در محراب عبادت، چنان مورد پسند و بجا انتخاب شده است که به سرعت در سراسر ممالک اسلامی و به خصوص در بیشتر شهرهای ایران مورد استقبال قرار گرفته و بنا بر ذوق هنری هر محل، طراحی و بافته شده است» (شجاع نوری، 1385، 65).
قرینگی در طراحی این قالی کاملا مشهود است. این عنصر بصری که گوشهای از هنر بصری ما ایرانیان است، در مذاهب پیش از اسلام نیز ریشه داشته و پس از اسلام به تعالی و کمال سوق یافته و در معنای الهی و عرفانی تجلی یافته است.
نوع نقوش به کار رفته در این قالی شامل اسلیمی (دهن اژدری، ماری) و ختایی (گل شاه عباسی و گلهای چند پر) و برگهای چناری می باشد که با نقش درختی به صورت تقریبا طبیعتگرایانه (شکل 3-2-1-1) در مرکز قالی، باعث انسجام نقوش دیگر شده است. شاخههای درخت در انتها به گل شاه عباسی بزرگی (شکل3-2-1-2) ختم میشود که در یک طرف قالی به رنگ سفید و در طرف دیگر به رنگ آبی است. با توجه به این که این گل در جایگاه قندیل محراب واقع شده و این خود نماد نور و روشنایی میباشد در نتیجه رنگ به کار رفته مرتبط با مفهوم قرار گرفتن آن است.
در لچک محراب کتیبهای قرار دارد که با اسلیمیهای دهن اژدری(شکل 3-2-1-3) احاطه شده است که مضمون کتیبهی مذکور “بهشتی که در میان دو کوه است” میباشد. گویی طراح قالی دو لچک محراب را نمادی از کوه و زمینهی قالی را به عنوان نمادی از بهشت ترسیم کرده است. از آنجا که این قالی برای بارگاه حضرت رضا(ع) بافته شده و این مکان از تقدسی خاص نزد شیعیان برخوردار است، این قالی به گونهای طراحی شده که نقوش و مضمون کتیبهها نشان دادن بهشتی برای زائران آن حضرت باشد.
در زیر لچک محراب در دو طرف زمینهی قالی دو ستون (شکل3-2-1-4) مشاهده میشود که بندهای اسلیمی و ختایی به صورت دوار دور آن پیچیده شده است. این ستونها دارای پایههایی است که با نقش گل لوتوس تزیین شده است. ستون که نمادی از پایداری و استواری پایههای محراب میباشد، احتمالاً به مفهوم جاویدان بودن دین مبین اسلام اشاره دارد و نقش لوتوس که «نمادی از مذهب بوده همچون نماد پاکی و تهذیب نفس. پیام آن برای جهانیان دعوت برای رسیدن به نور زندگی و تابش این نور برای جهانیان است» (دهخدا، 1373، 168).
در بالای لچکهای محراب، نقش سرلوحی قرار دارد که مشابه با سرلوحهای قرآنهای دوره صفویه میباشد و این سرلوحها برای شروع کتاب به کار می رفته و مطابق با مضمون کتیبهای که در بخش توصیف این اثر ذکر شده ، این کتیبه بخشی از زیارت احادیث معروف سبعه (هفت حدیث) است. وجه نامگذاری زیارت این است که قسمت عمدهای از این زیارت از هفت حدیث درباره فضیلت زیارت امام هشتم علیهالسلام به همراه جملاتی مربوط به این احادیث تشکیل شده که در مجموع، زیارتی دلنشین است. در واقع با توجه به این که هر دو عنصر سرلوح و کتیبه اشاره به آغاز و ورود میباشد، هر دو مورد به خوبی انتخاب شده است.
حاشیه(شکل 3-2-1-5) این قالی با تکرار نقش گلهای شاه عباسی و اسلیمی ماری که اطراف شاه عباسیها در گردش میباشد، بافته شده است.
در این قالی می توان رنگهای قرمز لاکی، آبی، کرم و سیاه را به عنوان رنگهای اصلی؛ و سبز روشن، سبز زیتونی، سورمه ای، آبی روشن، قرمز روشن، خاکستری، زرد، سبز آبی و نارنجی را به عنوان رنگهای فرعی برشمرد.
با تحلیل اجزاء به کار رفته در این قالی میتوان گفت که کلیهی اجزای بصری آن ارتباط معنایی مستقیمی با فضای مذهبی حاکم بر آستان قدس دارد.
شکل3-2-1-1 نقش درختشکل3-2-1-2 نقش گل شاه عباسی
شکل3-2-1-3 اسلیمی دهن اژدریشکل 3-2-1-4 ستونشکل3-2-1-5 حاشیه
جدول 2 گزینه های به کار رفته برای معرفی قالی پرده ای دورو، محرابی درختیشماره اموال دوره زمانی و محل بافت نحوه مالکیت ابعاد
(cm) جنس
نقش تکنیک بافت رنگ ها موضوع کتیبه کاربرد قالی تولید
کننده
348 1281 شمسی )قاجار)،
مشهد
وقفی احتمالا عبدالله تبریزی 410 × 300 تار و پود: پنبه
پرز: پشم و ابریشم محراب، درخت ، اسلیمی، ختایی
اسلیمی ماری، برگ چناری
گل شاه عباسی، گل چندپر، اسلیمی دهن اژدری
لول/سه پود (دو پود ضخیم و یک پود پود نازک)/گره نامتقارن
رجشمار: 62 گره در 10 سانتی متر کرم، نارنجی، آبی تیره و روشن، قرمز تیره و روشن، سورمه ای، خاکستری، سبز روشن، سبز زیتونی، زرد، سبزآبی مذهبی پردهای عبدالله تبریزی
طراح: محمد نقاش مشهدی
بافنده:
محمد کرمانی
3-3- قالی محرابی درخت طوبی
شکل 3-3 قالی محرابی درخت طوبی (موزه آستان قدس)این قالی با نام درخت طوبی در موزه نگهداری می شود. علت نام گذاری آن نیز درختی است که در وسط فرش با میوه های گوناگون به صورت یک به یک طراحی و بافته شده است. این قالیچه به شماره شناسایی ٠٤١و ردیف ٤٢ و شماره اموال ٢٢٨٢ در طبقه اول موزه فرش نگه داری می شود. ابعاد قالیچه 185× 286 سانتی متر است و ربع چهارم قرن 13 هجری شمسی در شهر کرمان بافته شده و جنس تار و پود آن از پنبه و پرز از پشم است. شیوه بافت آن تمام لول و نوع گره به کار رفته نامتقارن(فارسی) و در هر10سانتی متر آن 79 گره نامتقارن زده شده است. طول ساق گره در حدود یک میلی متر و شیوه پودگذاری آن ضخیم و نازک در هر رج است. رنگ آن گیاهی و عمده رنگ های آن عبارتند از: قرمز لاکی، سبز زیتونی، سبز آبی روشن، کرم، قرمز روشن، قرمز تیره، قهوه ای، آبی تیره، آبی روشن، بنفش تیره، بنفش روشن، نارنجی تیره، نارنجی روشن، قهوه ای تیره و قهوه ای روشن وغیره است. شیرازه قالی به صورت متصل در دو طرف قالی زده شده و دارای آسیب دیدگی بسیاری از جمله ساییدگی، پارگی، دو رنگی و غیره است که نیاز به مرمت دارد.
مشابه این قالی، قالی دیگری در موزهی فرش نگهداری میشود (شکل 3-3-1) که اوایل قرن 14 هجری قمری با همین مضمون در شهر کرمان بافته شده است. اما نوع طراحی آن با قالی موزهی آستان قدس متفاوت است. «زمینه اصلی این قالی را درختی با سه شاخه اصلی تزیین میکند و روی شاخههای فرعی آن میوهها مانند سیب، گلابی، انار، انگور و انواع پرندهها از جمله: طوطی، پرستو، شانه به سر، کلاغ، جغد، طاووس و انواع جانوران از جمله شترمرغ، بوقلمون، اردک، مرغابی و حتی حیوانات آبزی در دریاچهای در پایین زمینه قالی دیده میشود و در حاشیه اصلی قالی ده قاب مدور مزین به تصاویری از ده ملیت متفاوت با لباسهای بومیشان دیده میشود که عبارتند از: رومی، هندی، چینی، عرب، استرالیایی، ترک، آمریکایی، زنگی، ایرانی و اروپایی» (دادگر، 1380، 19). این قالی دارای کتیبهای در پایین زمینه اصلی قالی است که نشان میدهد به فرمایش آقای عدلالسلطنه بافته شده و طراح نقشه فرصت شیرازی و بافنده آن محمود ابن القاسم است. انسجام نقوش و نوع ترکیب بندی رنگی در قالی موزهی آستان قدس بیشتر از قالی موزهی فرش می باشد.
متن قالی دارای درختی است که سمبل درخت طوبی در بهشت است و میوه های متنوع و گلهای متعددی از شاخه های آن آویزان است در قسمت پایین متن بر تنه درخت اژدهایی نقش شده و در بالاتر آن پرنده ای با آرامش در حال تغذیه جوجه های خود است که بیانگر آرامش و امنیت در بهشت است و در کنار این درخت چهار درخت دیگر شبیه کاج دیده می شود که نماد سرسبزی و جاودانگی ابدی می باشد. در کتاب فرهنگ اصطلاحات عرفانی مفهوم شجرهی طوبی را اینچنین بیان میکند:
«مراد از شجرهی طوبی نزد عارفان، اصول معارف و اخلاق حسنه است. مولانا میگوید:
عشق او چون شجر و من موسی من گزافه به شجر می نروم
زان شجر خواند یکی نور مرا مرنه من بهر خضر می نروم» (سجادی، 1375، 498).
در حاشیه بزرگ این قالی درخت کاج زمینه بین گلها و نقوش اسلیمی با فاصلههای یکسان استفاده شده است. احتمالا هدف طراح از تکرار درخت کاج در حاشیه قالی تأکید بیشتر بر مفهوم جاودانگی این نقش بوده است که با مضمون بهشتی این قالی ارتباط تنگاتنگی دارد.
از رنگهای اصلی به کار رفته در این قالی میتوان به کرم، قرمز و سبز اشاره کرد و رنگهای فرعی آن شامل قرمز لاکی، سبز زیتونی، سبز آبی روشن، کرم، قرمز روشن، قرمز تیره، قهوه ای، آبی تیره، آبی روشن، بنفش تیره، بنفش روشن، نارنجی تیره، نارنجی روشن، قهوه ای تیره و قهوه ای روشن میباشد.
شکل 3-3-1 قالی درخت طوبی (موزه فرش تهران)جدول 3 گزینه های به کار رفته برای معرفی قالی محرابی درخت طوبیشماره اموال دوره زمانی و محل بافت نحوه مالکیت ابعاد
(cm) جنس
نقش
تکنیک بافت رنگ ها موضوع کتیبه کار
برد قالی تولید
کننده
2282 ربع چهارم قرن 13 هجری شمسی (قاجار)،
کرمان نا معلوم 185×286 تار و پود:پنبه پرز: پشم درخت طوبی، درخت کاج، اژدها، طوطی، شانه به سر، پرستو انواع میوه ها مانند انار و انگور ، اسلیمی دهن اژدری انواع گل ها مانند زنبق، بنفشه، چند پر، گلهای کوچک و بزرگی و درخت کاج که حاشیه بزرگ را ساخته اند لول، نا متقارن، شیوه پودگذاری: سه پود تعداد گره در 10سانتی متر:79 گره قرمز لاکی، سبز زیتونی، سبزآبی روشن، کرم، قرمز روشن و تیره، قهوهای تیره و روشن، آبی تیره و روشن، بنفش تیره و روشن، نارنجی تیره و روشن کتیبه
ندارد
زیرانداز نامعلوم
3-4- قالیچه گلدانی درختی
شکل 3-4 قالیچه گلدانی درختی (موزه آستان قدس)این قالی با شماره اموال 240 مربوط به موزه آستان قدس رضوی است. تاریخ بافت آن ربع چهارم قرن 13 هجری شمسی (قاجار) و محل بافت آن نجف آباد میباشد. جنس تار و پود ضخیم و نازک آن از پنبه و پرز آن از ابریشم است. گره آن از نوع نامتقارن(فارسی) و شیوه پودگذاری دوپود(پود ضخیم و پود مواج)، شیوهی بافت آن لول و تعداد گره در 10 سانتیمتر، 70 گره فارسی میباشد. ابعاد این قالی 136×210 سانتیمتر است و کارکرد سجاده یا زیرانداز دارد. نوع نقشه آن سراسری است. رنگهای به کار رفته در این قالی کاملا طبیعی است و از رنگهای موجود در این قالی می توان به سورمهای، کرم(پشم خودرنگ)، سبز(چمنی و پستهای)، قرمز، قهوهای روشن و تیره، پوست پیازی و زرد اشاره کرد.
این قالی که از نوع گلدانی، درختی میباشد در مرکز قالی، گلدانی بزرگ طراحی شده است. در دو طرف این گلدان دو درخت مملو از شکوفه قرار دارد که شاخههای آنها در بالای شکل به یکدیگر رسیدهاند.
نقشمایه اصلی این قالی که درختان و گلدان است از دوران صفویه باقی مانده و یادگار مکتب شاه عباسی میباشد. درختان و گلدان بگونهای مختلف در این قالی جای دارند که سراسر شکل را پر کرده است. شاخ و برگ آنها در تمام قالی دوانده شده است. در حاشیه این قالی نقش درخت و حیوانات زمینه بافته شده است.
طرح به طور کلی قرینه نیست اما در ترسیم گلدان و درختان عنصر قرینگی رعایت شده است. استفاده از رنگ آبی در زمینه گلدان در مرکز شکل باعث جلب توجه بیشتر بیننده به گلدان شده است.
از مهمترین نقوش مورد استفاده در این قالی می توان به درخت و گلدان اشاره کرد که در متن قالی ترسیم شدهاند. دیگر نقوش فرعی شامل انواع گل رز، گلهای چند پر ختایی، حیوانات و پرندگان میباشند. نقش گل فرنگ در متن (شکل 3-4-1) و حاشیه قالی (شکل 3-4-2) دیده میشود که نشان دهنده استفاده از طرحهای اقتباسی تحت تأثیر شرکتهای فرش خارجی در دوره قاجار میباشد. کتیبه ای در حاشیه کوچک بالای قالی با مضمون «وقف ثامن الائمه 1338» بافته شده که نشان میدهد این قالی هدفمند وبه نیت آستان بافته شده است.