بانک پایان نامه های روانشناسی
بانک پایان نامه های ارشد - رشته روانشناسی - پایان نامه روانشناسی بالینی,پایان نامه روانشناسی عمومی,پایان نامه روانشناسی بالینی,پایان نامه روانشناسی کودکان,پایان نامه روانشناسی استثنائی-با فرمت ورد - متن کامل-بانک پایان نامه های روانشناسی
بانک پایان نامه های ارشد - رشته روانشناسی - پایان نامه روانشناسی بالینی,پایان نامه روانشناسی عمومی,پایان نامه روانشناسی بالینی,پایان نامه روانشناسی کودکان,پایان نامه روانشناسی استثنائی-با فرمت ورد - متن کامل-پژوهش user7-105
مرگ در عشق عذری در حکم شهادت است ............................................................................................ 5558 عشق، مولود نظر است و حسرتی است پس از یکبار نگریستن .................................................................... 58 عشق عذری به جنون میانجامد ................................................................................................................. 59 با رنج و عذاب همراه است ....................................................................................................................... 60 تشبیه عشق […]سایت دانلود پژوهش ها و منابع علمی
سایت دانلود پژوهش ها و منابع علمی دانشگاهی فنی تخصصی همه رشته ها – این سایت صرفا جهت کمک به گردآوری داده ها برای نگارش پژوهش های علمی و صرفه جویی در وقت پژوهشگران راه اندازی شده است
پژوهش user7-105
پژوهش user7-105
- By - پژوهش
- دسته‌بندی نشده
- تیر 19, 1396
- 0
پژوهش user7-105
عشق عُذری، عشقی است پاک .................................................................................................................. 6
7
9
10
11
12
15
19
20
21
24
25
28
29
33
37
45
46 وجود عشق، پیش از آفرینش .................................................................................................................... 47 عشق عذری تا زمان مرگ ادامه دارد ........................................................................................................ 49 عشق عذری، پس از مرگ حتّی در گور باقی است .................................................................................... 49 عشق عذری تا قیامت دوام مییابد ............................................................................................................. 50 وصال در عشق عُذری موکول به قیامت است ............................................................................................ 51 عشق، تقدیر الهی است ............................................................................................................................. 53 عشق عذری به وصال منجر نمیشود .......................................................................................................... 54 عشق عذری به مرگ میانجامد .................................................................................................................
مرگ در عشق عذری در حکم شهادت است ............................................................................................ 55
58 عشق، مولود نظر است و حسرتی است پس از یکبار نگریستن .................................................................... 58 عشق عذری به جنون میانجامد ................................................................................................................. 59 با رنج و عذاب همراه است ....................................................................................................................... 60 تشبیه عشق به آتش (عشق و سوز درون) .................................................................................................... 61 پردهدَر است و موجب شهرت عاشق ......................................................................................................... 62 تمامیت خواه است (هستی دلباخته را از او میستاند) .................................................................................. 62 بر هر چیزی چیره است ............................................................................................................................. 62 زمامی است که دلباخته را هر کجا بخواهد میکشاند ................................................................................. 63 پیوسته بر آن افزوده میشود .......................................................................................... 63 با صبر نمیآمیزد ....................................................................................................................................... 64 درد عشق را درمان نیست .......................................................................................................................... 64 ویژگیهای دلباخته در ادب عذری
درآمد ....................................................................................................................................................... 65 عشقی عفیف و پاک دارد ......................................................................................................................... 66 از معشوق، تنها به نگاهی گذرا خشنود است .............................................................................................. 67 کشتۀ (: شهید) عشق است ......................................................................................................................... 68 سرّ عشق را فاش نمیکند (کتمان عشق) .................................................................................................... 69 از معشوق به دیگری نمیپردازد ................................................................................................................ 71 تنها خواستهاش معشوق است (از دوست، دوست را میطلبد) ..................................................................... 72 هر چه از معشوق بر او رسد، نیکوست (آزاردوستی یا مازوخیسم) .............................................................. 73 در برابر معشوق خود، خاکسار است .......................................................................................................... 75 مطیع امر معشوق است .............................................................................................................................. 76 با خیال معشوق، عشق میبازد .................................................................................................................... 77 خیال و ترک ادب شرعی .................................................................................................................... 80 لحظهای از یاد معشوق فارغ نیست .............................................................................................................
همیشه به مفارقت مبتلاست ....................................................................................................................... 83
83 در برابر معشوق خود غرق حیرت است ..................................................................................................... 84 همیشه در خوف و رجاست ...................................................................................................................... 85 پیمان نمیشکند ........................................................................................................................................ 86 پاکباز است .............................................................................................................................................. 86 همیشه به رنج و بلا و اندوه مبتلاست .......................................................................................................... 87 رنج او ورای طاقت است ........................................................................................................................... 88 خونیندل است ......................................................................................................................................... 90 سرگردان است ......................................................................................................................................... 91 غریب است .............................................................................................................................................. 91 فراخنای جهان بر وجود او تنگ است ........................................................................................................ 92 بیخواب است .......................................................................................................................................... 92 پیوسته میگرید ........................................................................................................................................ 94 بیمار است و پیکری نحیف دارد ................................................................................................................ 95 بی صبر و شکیب است .............................................................................................................................. 96 نصیحت نمیشنود .....................................................................................................................................
همه وجودش معشوق است ....................................................................................................................... 97
97 همه جهان را معشوق میبیند و معشوق را همه جهان ..................................................................................
ویژگیهای دلدار در ادب عذری
درآمد ....................................................................................................................................................... 98
99 پاکدامن است ........................................................................................................................................... 100 «موافقْصورت و معنی» است ..................................................................................................................... 101 یگانه است و بیمثل و مانند .......................................................................................................................
دست در خون عاشقان دارد ...................................................................................................................... 103
104 میمیراند و زنده میسازد .......................................................................................................................... 106 هم درد است و هم درمان ......................................................................................................................... 107 هرچه بخواهد میکند ...............................................................................................................................
هر چه کند بر حق است ............................................................................................................................ 108
108 با غریبان آشنایی میکند ........................................................................................................................... 109 پیمان گُسِل است .......................................................................................................
فارغ از رنجهای عاشق است .......................................................................................... 109
110 به هر چه خریده شود، رایگان است ...........................................................................................................
او نیز به دلداده مشتاق است .......................................................................................................................
او نیز نسبت به دلداده غیرتمند است ........................................................................................................
غنی است .................................................................................................................................................
فصل دوم
درآمد .........................................................................................................................................................
بایزید بسطامی .............................................................................................................................................
حسینبن منصور حلاج ................................................................................................................................
ابوبکر شبلی ................................................................................................................................................
ابونصر سرّاج طوسی (اللّمع) .........................................................................................................................
کلاباذی (التّعرّف) .......................................................................................................................................
مستملی بخاری (شرح تعرّف) ......................................................................................................................
ابوالحسن خرقانی ........................................................................................................................................
ابوسعید ابوالخیر ..........................................................................................................................................
ابوالقاسم قشیری (رسالۀ قشیریّه) ...................................................................................................................
علیبن عثمان هجویری (کشفالمحجوب) ..................................................................................................
خواجه علیِ حسنِ سیرجانی (البیاض و السّواد) ..............................................................................................
احمد غزّالی ................................................................................................................................................
عینالقُضات همدانی ....................................................................................................................................
رشیدالدّین میبدی (کشفالأسرار) ...............................................................................................................
سنایی ..........................................................................................................................................................
روزبهان بقلی شیرازی ..................................................................................................................................
فریدالدّین عطار نیشابوری ............................................................................................................................
بهاءولد .......................................................................................................................................................
ابن فارض ...................................................................................................................................................
ابن عربی .....................................................................................................................................................
شمس تبریزی .............................................................................................................................................
نجم رازی ...................................................................................................................................................
مولانا ..........................................................................................................................................................
هزار حکایت صوفیان ..................................................................................................................................
عراقی همدانی .............................................................................................................................................
فصل سوم
درآمد .........................................................................................................................................................
مقدمات بحث
هرمنوتیک .............................................................................................................................................
تفسیر، تأویل ..........................................................................................................................................
وجود نظریههای هرمنوتیک و تأویل متن در میان ادیبان و عارفان گذشته ..................................................
تأویلها و خوانشهای خلّاق عارفان از متون ............................................................................................
«مؤلّف»، «متن»، «خواننده». .............................................................. .......................................................
سه مبحث اصلی:
1- توانمندیِ «متن»: توانشهای مضامین شعر عذری برای تأویل و خوانشهای عارفانه ..............................
2- تأویل و تفسیر از منظرِ «مؤلّفِ متن» (: خوانندۀ دیروز) ........................................................................
3- شگردهای هنری در گسترشِ توانشِ تفسیرپذیری متن .........................................................................
خلاصۀ مطالب و نتایج بهدست آمده ......................................................................................
تعلیقات ........................................................................................................................................................
جدولها
جدول 1: مهمترین ویژگیهای حبّ عذری بنابه سرودههای شاعران عذری ...................................................
جدول 2: مهمترین ویژگیهای مشترکِ موضوعی میان حبّ عُذری و عشق عرفانی ......................................
جدول 3: سرودههای شاعران عذری در متون عرفانی ....................................................................................
جدول 4: سرودههای عربیِ دیگر شاعران که در آنها از شخصیتهای ادب عذری یاد شده است، در متون عرفانی .....
فهرست منابع و مراجع ............................................................................................................................. 110
111
111
111
113
114
115
125
131
138
142
147
148
152
156
159
160
167
178
182
187
190
214
215
222
235
236
237
261
265
271
272
275
278
280
282
283
292
294
306
319
317
323
324
327
328
پیشگفتار
در طول قرون و اعصار، عرفا و صوفیه برای تبیین اندیشهها و انتقال مفاهیمِ ذهنیِ خود، و بهمنظور در میاننهادنِ تجاربِ شخصیِ خویش، در جهت تقریب به ذهن و ملموسساختنِ این مفاهیمِ انتزاعی، ناگزیر از بهکارگیریِ زبانی تمثیلی و بیانی رمزی-داستانی بودهاند. اینان زمینههای تمثیل و نمادپردازی را از هرآن متنی که مناسبِ بیان مفاهیم ذهنی خویش مییافتهاند، به وام میستاندهاند. در این میان، مهمترین روششناسیِ (methodology) ایشان را در برخوردِ خلّاق با متون، میتوان «تأویل» دانست.
این رساله در پی تبیین این نکته است که عرفا و صوفیه، در متون عرفانی منثور و منظوم خویش، در بیان حُبِّ الهی، چرا از نمادها، ابیات و مضامین شعر عُذری (جریانی در ادبیات تغزّلیِ دورۀ اُمَوی) سود جستهاند و این امر در آثار ایشان چگونه صورتپذیرفته است؛ چگونه رویدادهای داستانی را با مراتب سلوک، تأویل کرده و تطبیق دادهاند؛ و فرایند تأویلِ خلّاق از نمادها و موضوعات آن اشعارِ تغزّلی، در آثار ایشان چگونه است.
موضوع پیشنهادۀ حاضر، در دو ساحت ادب تطبیقی و نقد ادبی جدید، سه عرصه را مورد کاوش قرار خواهد داد: 1- مجموعۀ اشعار شعرای عُذری در دورۀ اموی 2- بازیابی این سرودهها، مضامینِ آنها و نیز داستانهای ادب عذری در متون عرفانی منظوم و منثور پارسی (نیز برخی متون بنیادین عرفانی عربی)، از قرن نخست تا پایان قرن هفتم ه.ق 3- بحث دربارۀ توانشهای تأویلیِ این متون و دلائل توجه چشمگیر عرفا و صوفیه به این متون از منظر دانش هرمنوتیک و تأویلِ متن؛ و نیز بررسی شگردهای هنریِ برخی شاعران فارسیزبان در گسترشِ توانشِ تفسیرپذیریِ متن، به کمک نشانههای ادب عذری.
در یک جمعبندی، انجام این پژوهش به منظور تحلیل هرچه دقیقترِ زبانِ تمثیلی و نمادپردازانۀ عرفا و صوفیه، و آگاهی و شناختِ هرچه بیشتر از روند تأویل در متون خلّاقِ ایشان، و جریانشناسیِ رویکردهای هرمنوتیکی در متون عرفانی پارسی، بایسته مینماید.
درآمد
عرفایی که دستگاه فکری خود را بر پایۀ «عشق» سامان دادهاند، و اساس آفرینشِ جهان را بر مدار عشق توضیح میدهند، اغلب، رابطۀ دوسویۀ خود و خداوند را همانند رابطۀ عاشقانۀ میان دلباخته و دلدار تبیین میکنند. نویسندگانِ این آثار در موارد بسیاری برای عینیکردنِ عشق الهی و توصیف مدارج و مراحل عشقِ به خداوند، به شعرها و داستانهای عشّاقِ عُذری استناد کردهاند. استناد به داستانها و اشعار شعرای عذری خاصه مجنون، در قریب به اتفاق متون برجستۀ عرفانی همچون اللُّمَع، شرح تَعَرُّف، رسالۀ قشیریه، کشفالمحجوب، کشفالاسرار، مرصادالعباد، آثار احمد غزّالی، عراقی، عطار، مولانا، ابنفارض، ابنعربی و ... همه و همه نشانگر ظرفیتها و پتانسیلهای خاص و کمنظیر این داستانها و سرودهها برای خوانشها و تأویلهای عارفانه است. یکی از نکاتی که در پژوهشهای متون ادبی فارسی، میباید بدان پرداخت، تحلیل و تبیینِ دقیقِ رابطۀ میانِ عرفان و حبّ عُذری، و داد و ستدهای میان این دو، و بهویژه پاسخ به چراییِ توانمندیِ اشعارِ عُذری و روایات داستانیای که برپایۀ آنها ساخته و پرداخته شدهاند، برای تأویلهای عارفانه است. همچنین باید به این پرسشها پاسخ گفت که تأویلهای صورتگرفته از ادب عذری در آثار عرفا و صوفیه چگونه است؛ و شاعران فارسیزبان به کمک نشانههای ادب عذری چه شگردهای هنریای را در گسترشِ توانشِ تفسیرپذیریِ متن بهکاربردهاند.
از دیرباز، عرفا و صوفیه از اشعار عُذری خوانشی کاملاً عارفانه داشتهاند. هجویری مجنون را شخصیتی تاریخی میداند؛ جنید او را از اولیاءالله برمیشمارد؛ ابن عربی حال و مقامِ مجنون (قیسبن مُلَوَّحِ عامِری) را مظهر و شاهد عالیترین نمونۀ عشق میداند؛ شبلی اشعار او را مدام زمزمه میکند؛ ابوسعید وصیت میکند دو بیت از کُثَیِّر عزّه را بر سنگِ آرامجایش بنگارند؛ مولانا دیدارِ بُثَینه، معشوق جمیلِبن مَعمَر عُذری، را در دفتر نخست مثنوی، دستمایۀ خلق تمثیلی عرفانی قرار میدهد؛ و حتی مبالغه در این امر تا بدانجا میرسد که ابراهیم عبدالرحمن، یکی از پژوهندگان معاصر عرب، در مأخذشناسیِ آثار شعرای عُذری، برآن رفته است که نُصوص عُذری، اشعار صوفیانهای است که بدیشان منسوب شده است.
نمونهوار، برخی از موضوعات اشعار عذری که مناسب تأویلهای عرفانی بودهاند، عبارتند از: 1- ازلی بودنِ دلباختگی 2- کتمان عشق 3- فراق و جدایی همیشگی 4- مرگ در عشق 5- بقای عشق پس از مرگ 6- وصال در قیامت؛ و بسیاری از دیگر موضوعات و شاخصهها که در این رساله تحلیل، و شیوۀ تآویلِ عرفا و صوفیه از آنها بازنموده شده است. سعی نگارنده در رسالۀ حاضر، تبیین و توضیحِ چرایی و چگونگیِ حضورِ نشانههای ادب عذری در آثار عرفا و صوفیه، و بهرهگیریِ برخی هنرمندان از این نشانهها در جهت تأویلپذیر ساختن و افزودن بر توانشِ تفسیرپذیریِ آثار هنریِ خویش بوده است.
فرضیهها و پرسشهای تحقیق:
1- نشانههای ادب عذری، اعم از سرودههای شاعران، شخصیتها، داستانها، و موضوعات ادب عذری، در برجستهترین متون صوفیانه و عارفانه تا پایان قرن هفتم هجری چگونه نمود یافتهاند؟
2- توانمندیهای اشعار عذری برای تأویلها و خوانشهای عارفانه چیست؟
3- عرفا و صوفیه چه خوانشهای خلّاقی از سرودههای شاعران و داستانهای ادب عذری داشتهاند؟
4- تأویلهای صورتگرفته از ادب عذری در آثار ایشان چگونه است؟
5- از منظر هنری، نویسندگان و شعرا چگونه از نشانههای ادب عذری برای گسترشبخشی به توانشِ تفسیر- پذیریِ متن بهرهجستهاند؟
6- چرا در متون عرفانی فارسی تا بدین حد به اشعار، و داستان زندگی شعرای عُذریِ عرب (خاصه مجنونِ لیلی) توجه شده است؟
7- چرا در هر سده، هرچه بیشتر شاهد حضور لیلی و مجنون در قیاس با دیگر نمادهای دلباختگی در متونِ عرفانی هستیم؟
8- کارگرفتِ اشعار، موضوعات، و داستانهای ادب عُذری در متون عرفانیِ منظوم و منثور پارسی، بنا به آثار هر نویسنده، و در هر دوره به چه میزان و چگونه بوده است؟
9- کدام موضوعات و مضامین ادب عذری بیشتر مورد تأویل و خوانش عارفانه قرار گرفتهاند؟
10- در مجموع، سیر تاریخی نفوذ شعر عُذری به متون صوفیانه (نقطۀ آغاز و سپس فرایند تطور و تکامل آن) چگونه است؟
11- و از فرضیههای اصلیِ این نگارنده، یکی آن بوده است که «عشق عُذری» حد واسط و مَرکَبِ «عشق صوفیانه» برای نیل به تئوریهای فلسفیِ «عشق افلاطونی» است.
12- و اما یکی از مهمترین اهداف نگارنده در این رساله، پاسخگویی بدین پرسش است که نقشِ نویسندگان، عرفا و ادبای ایرانی، و خلّاقیتِ ایشان، در حفظ اشعار، تئوریزه کردنِ موضوعات، تعالیِ اندیشهها، سامانمند کردن داستانها، و گسترش و درمجموع توانمندساختنِ ادب عذریِ عرب چه بوده است؟
پیشینۀ مطالعات:
آشنایی این نگارنده با مبانی و منابع تحقیق در شعر دورۀ امویِ عرب، بهواسطۀ پایاننامۀ دورۀ کارشناسی ارشدِ او به راهنمایی دکتر سعید حمیدیان، تحت عنوان «سنجش غزلهای فارسی و عربی سعدی با اشعار منسوب به قیسبن مُلَوّح عامری، برپایۀ حُبّ عُذری» است؛ و پرسشهای فراوان و فرضیههای موضوعِ پیشنهادی این رساله نیز، برآمده و ثمرۀ انجام همان پژوهشِ آغازین است. یکی از نتایج آن پژوهش این بود که مضامین شعر عُذری، در ادبیات فارسی و خاصه در ادبِ غنایی تأثیری بهسزا داشته است و باید «عشق عُذری» را یکی از آبشخورهای اصلی بسیاری از موضوعات و مضامین غزل فارسی، خاصه آثار سعدی دانست.
گذشته از متون کهنِ تاریخ و ادبیات عرب، همچون الأغانی ابوالفرج اصفهانی، طبقاتالشعرای ابن قتیبه، الزهرۀ ابن داوود ظاهری، مصارعالعشّاق ابن سرّاج، تزیینالأسواق انطاکی و ... که از مآخذ دست اول برای جستجوی اشعار شعرای عُذری محسوب میشوند، نویسندگان معاصر عرب همچون طه حسین، شوقی ضیف، شُکری فیصل، غُنیمی هلال، احمد عبدالسّتار الجواری، کامل مصطفی الشّیبی و ... نقدها و گاه آثار مستقلی دربارۀ «حُبّ عُذری» و شعرای عُذری پدید آوردهاند. در میان نویسندگان فارسیزبان نیز برخی همچون سعید حمیدیان و محمد دهقانی در خلال آثار خود به این مقوله پرداختهاند، اگرچه دقیقترین مباحث در اینباره از جلال ستّاری در کتابهایی چون عشق صوفیانه و پیوند عشق میان شرق و غرب است؛ اما آنچه در هیچیک از این آثار بررسی نشده است، تحلیل دقیق رابطۀ میان عشق عذری و عرفان، و تبیین این نکته است که چرا در متون عرفا و صوفیه تا بدین حد به اشعار، نمادها و روایات عشق عذری استشهاد شده است؛ وانگهی چرا و چگونه این نگارندگان، مضامین غزل عذری را به مفاهیم عرفانی تأویل کردهاند؛ و کارگرفت مضامین و نمادهای عذری در آثار هر یک از مؤلفان بزرگ متون عرفانی، و در هر قرن، چگونه و تا چه اندازه بوده است (تحلیل و نتیجهگیری فردی و دورهای). پاسخ بدین پرسشها، خواست نگارنده در این رساله خواهد بود.
فصل نخست
درآمد:
در این فصل ابتدا با چند مقدمه به بحث چیستیِ حبّ عذری، معرفی شاعران عذری، تبیین حبّ عذری، چگونگی پیدایش آن، مراحل آن، و مهمترین موضوعات آن بنا به درونمایههای سرودههای شاعران عذری پرداخته خواهد شد؛ تا پس از آن در فصل دوم این رساله بنگریم که نشانههاب ادب عذری، در برجستهترین متون صوفیانه و عارفانه تا پایان قرن هفتم هجری چگونه نمود یافتهاند.
معنای لغوی «حُبّ» و مراتب «محبّت»:
«حُبّ»، در اصطلاح، نیروی عاطفهای است که شخص را به سوی جنس مخـالـف میکـشاند و منشاء آن مـیل جـنسی است (الشّیبی، 1418: 24 به نقل از المعجم الفلسفی، بیروت 1971ص 77 ). «حُبّ» در تعریفی دیگر، تخیّلِ کمال در هر چـیزی است (همان: 25). واژه «حُبّ» در زبان عربی، طـیفها و معادلهای مختلفی از جمله «علاقه»، «الشَّعَف»، «الشَّغَف»، «الجَوَی»، «التَّیـْم»، «التَّبـْل»، «التَّدْلِیَه»، «الهُیوم» و «العِشق» دارد. امـّا «عشق» را میتوان افراط در حُبّ دانست (همان: 23). معنای دلباختگی آنچنانکه در زبان فارسی با واژه «عشق» بیان میشود، در زبان عربی، واژه «حُبّ» حـامل این مـفهوم است؛ چـنانکـه در قرآن کـریم، در این معنی تنها از «حُبّ» سخن رفته است و نه از «عشق» (گو اینکه «عشق» میتواند ناظر به تمایلات انسانی و حامل بار معنایی جسمی-شهوانی نیز باشد).
در توصیف عشق و محبّت انسانی، برخی برای «حُبّ»، مراتبی فرض کردهاند، چنانکه از «هوی» آغاز میشود، به «علاقه» (جایگیرشدن حُبّ در دل) و پس از آن به «کَـلَف» (شدت حبّ)، سپس به «عشق» (از حد درگذشتنِ حُبّ)، پس از آن به «شَعَف» (سوختن دل)، سپـس به «شَغَف» (شیفتگـی)، پس از آن به «جَوَی» (عشق جانکاه)، سپس به «تَیم» (عشق تیره و تباهکننده)، پس از آن به «تَبل» (بیماری عشق)، سپس به «تَدلِیه» (از کف دادن عقل) و پس از آن به «هُیوم» (سرگردانی و دیوانگی در عشق) میرسد (1) (فقه اللّغه ثعالبی، مصر 1938ص186 به نقل از الجواری، 2006: 43؛ و نیز الشّیبی، 1418: 22و23).
«عشق» بهگمان بسیار واژهای هند و اروپایی است (در اوستایی: ایشکا) (2) لذا در زبان عربیِ قرآن، نه واژۀ «عشق»، بلکه واژۀ «حُبّ» به کار رفته است. عرفا و صوفیه از میان موارد متعددی که در قرآن، از «حبّ» سخن رفته است، در بیان حبّ الهی به بخشهایی از سه آیه توجّه و دلبستگی خاصی داشتهاند: «قُلْ إنْ کُنْتُم تُحِبّونَ الله فَاتَّبِعونی یُحبِبکُمُ الله» (آل عمران،31) (بگو اگر خدا را دوست میدارید از من پیروی کنید تا او نیز شما را دوست بدارد)، «والَّذینَ آمَنوا اَشَدُّ حُبّاً لِلّه» (بقره165) (مؤمنان خداوند را دوستتر دارند)، «فَسَوفَ یَأتیَ اللهُ بِقَومٍ یُحِبُّهُم و یُحِبّونَه» (مائده/54) (خداوند قومی آرد که آنان را دوست دارد و آنها هم خدا را دوست دارند). واژۀ «عشق» اگر نه در قرآن، اما در میان احادیثِ منسوب به پیامبر، در حدیث معروف عشق («مَن عَشِقَ و عَفَّ و کَتَمَ و ماتَ، ماتَ شهیداً») (3) دیده میشود. با نگاهی به متون آغازین تصوف، میبینیم که با آنکه کلاباذی خود ایرانی است، در التَّعَرُّف از «عشق» سخنی به میان نیاورده است اما در آن در ضمن شعری به حدیث عشق مضمراً اشاره کرده است. در کهنترین متون مدرسی صوفیه به زبان فارسی، یعنی شرح تعرّف، در توصیف مراتب محبت و عشق انسانی (و سپس گریز به بحث محبّت الهی بنا به آیاتی نظیر «یُحِبُّهُم و یُحِبّونَه»)، از منظر لغوی، عشق، غایت محبّت، محبّت مفرط، و آخرین مرتبۀ آن دانسته شده است. برخی از عرفا و صوفیه همچون صاحب رسالۀ قشیریّه از کاربرد واژۀ «عشق» در ارتباط با خدا پرهیز داشته و منع میکردند. از پرسشهای کلان میان صوفیه یکی این پرسش بوده است که آیا نسبت دادن عشق به خداوند امکان دارد یا خیر؟ برای مثال، هجویری در کشفالمحجوب آراء مختلف مشایخ صوفیه را درینباره برمیرسد و میگوید برخی هرگونه اطلاق عشق را دربارۀ خداوند ناروا میدانستهاند؛ برخی موافق امکان عشق خداوند به بنده و مخالف امکان عشق بنده به خداوند بودهاند؛ و برخی مشایخ اطلاق و انتساب عشق بنده به خداوند و عشق خداوند به بنده هردو را امکانپذیر میدانستهاند. اما در سدههای بعد امثال عزیزالدین نسفی در الانسان الکامل در بیان تقابل و تفاوت «عشق» و «محبت»، عشق را محبت مفرط و نهایت محبت برشمردند و در ارتباط با خداوند بهکار بردند و از عشق حقیقی و مجازی سخن گفتند. این مسأله تا بدانجا پیش میرود که روزبهان بقلی در عبهرالعاشقین از عشقورزی با خداوند سخن میگوید. در نهایت در متون خلّاق عارفانه، اطلاق «عشق» و «محبّت» نسبت به خداوند، معنایی یکسان مییابد و گاه در یک متن واحد، هردو واژه درینباره در یک معنا بهکار میرود. باری، بهعقیدۀ این نگارنده رایج شدن واژۀ «عشق» در ارتباط با خداوند، رابطهای مستقیم دارد با رواج رویکردهای هنری و ادب عاشقانه در تبیین مفاهیم عرفانی.
در متون کهن گاهی سعی بر آن بوده است که برخی از اصطلاحات ریشهیابی شود و میان ریشههای مفروض با معانی موجود ارتباط برقرار گردد. اما برخی در این میان ازگونۀ ریشهیابیهای عامیانه (foulk etymology)، و برخی نیز بدون شناخت درست از ریشۀ اصلی واژه و برآمده از گمانهزنیها و ذوقورزیهای لُغَویاند؛ چنانکه «عشق» را که از ریشۀ هند و ایرانیِ «ایشکا» است برآمده از نام گیاهِ «عَشَقه» پنداشتهاند (برای نمونه ر.ک مستملی، 1366: 1388). برای واژۀ «محبّت» نیز صاحبِ رسالۀ قشیریه در مجموع هشت وجه اشتقاق برمیشمرد: 1- از «حَبَبُ الاَسنان» (دندان سپید نیکو) (در بیان «صفای مودّت»)، 2- از «حَباب ماه» (در بیان اینکه محبت غایت آنچیزی است که در دل است) 3- «از لزوم و اثبات چنانکه گویند اَحَبَّ البعیر؛ و [...] آن بُوَد که شتر فروخسبد و برنخیزد» 4- از«حِبّ» به معنی گوشوار («یکی ازانکه بر گوش ملازم بُوَد و دیگر آنکه اجزای او متحرّک بُوَد و این هر دو معنی درست آید در حبّ») 5- از «حَبّ» جمع «حبّه» («حَبّ را حُبّ نام کردند به نام محلّ او: حَبَّۀُ القلب که قوام دل بدو بُوَد») 6- از حَبّه (: تخمی که در صحرا روید) (ازآنجا که حُبّ تخم حیات است) 7- از حُب (: چوبهای چهارگانه که به هم درگذارند تا سبو برآنجا نهند) (از باب تحمل عزّ و ذُلّ از محبوب) 8- از حُب یعنی خُنب «که آب درو کنند که چون پر شود هیچِ دیگر را درو راه نَبُوَد» (چنانکه اگر دل به محبت پر شود، هیچ چیز دیگر جز محبوب در آن نگنجد) (قشیری، 1391: 466- 467) (درینبارۀ همچنین ر.ک هجویری، 1383، باب «محبّت»: 445-458).
و اما صاحب شرح تعرّف برای محبت هفت درجه قائل شده است: 1- موافقت طبع 2- میل نفس 3- وُدّ [: مثلّث الحرکه] 4- محبّت 5- وَلَه 6- هوی 7- عشق. (برای آگاهی از مراتب محبت «میان مخلوقان»، ریشهیابیهای واژگانی و تفصیل بحث در اینباره ر.ک مُستَملی، 1366: 1387- 1388)
طبقهبندی انواع عشق، و جایگاه حُبّ عُذری
استاد مصطفی ملکیان در بحث از «عشق»، سعی برآن داشته است تا انواع آن را حصرِ عقلانی، احصاء، و طبقهبندی کند. وی عشق را ناشی از ارتباط انسان با یکی از این چهار مقوله میداند: 1- خدا 2- خودِ انسان 3- انسانهای دیگر 4- جهانِ پیرامون – طبیعت. البته ابنعربی به نوع دیگری از دلباختگی یعنی «حُبُّ الحُبّ» (شیفتگی به عشق و دوستداشتن) نیز اشاره کرده است که میتواند خارج ازین چهار مقوله دانسته شود؛ مگر آنکه حبّ الحب را درانگارۀ عارفانه نهایتاً منتهی به عشق الهی، و زیرمجموعۀ آن بدانیم.
به عقیدۀ استاد ملکیان هر انسانی در حالت بهنجار آگاهی [چهار حالت: زنده، بیدار، بهوش بودن، عدم مستی] خالی از یک یا چند مقوله از این چهار مقوله نیست. یعنی این مقولهها مانِعَۀُ الجمع نیستند اما مانعۀ الخُلُوّ هستند.
انواع عشق
از دید استاد ملکیان، عشق دارای 4 نوع است:
الف- عشق انسان به طبیعت و پیرامون
ب- عشق انسان به انسانهای دیگر
ج- عشق انسان به خود (حبّ ذات یا self love)
د- عشق انسان به خداوند [به گمان این نگارنده باید عشق به عشقباختن (بهتعبیر ابنعربی: «حُبُّ الحبّ») را نیز نوع پنجم بهشمار آورد. مگر آنکه بنا به غایت آن در خوانشی عرفانی، این عشق را هم زیرمجموعۀ عشق انسان به خداوند بدانیم]
دراینجا از میان مباحث دقیق و قابل تأمل ایشان، به اجمال به «عشق انسان به انسانهای دیگر» میپردازیم. وی انواعِ اینگونه عشق را به هشت نوع، تقسیم کرده است:
1-عشق غریزی 2- عشق اروتیک (میل به ارضاء تمایل جنسی) 3- عشق مبتنی بر زیبایی [یا استتیک] 4-عشق رمانتیک (شوالیهای) 5- عشق فیلیا 6- عشق آگاپه
انواع عشق انسان به انسانهای دیگر:
1- عشق غریزی
این عشق بدون رفلکشن است یعنی عاشق کاملا منفعل است.چندان به تأمل و نظاره نیاز ندارد.همینکه میبیند دوست میدارد. مثل عشق به پدر، مادر، کودک، و خویشاوندان و همخونان است.
2- عشق میل ارضای میل جنسی: یا اروس
عشقی است که سلسله جنبانش زیبایی معشوق است و لاغیر. اما چون اروس لفظی عمومیتر است، این مورد را باید پشنال اروس(passional Eros) یا عشق شهوانی یا اروتیک نامید. عشق اروتیک چون جبری و غیرارادی است، پس ستودنی و نکوهیدنی نیست.
3- عشق ناشی از زیبایی معشوق ( عشق aesthetics = زیبایی شناختی)
دلیل این عشق فقط زیبایی است. افلاتون در رسالۀ میهمانی (سیمپوزیوم) این عشق را مطرح کرده است: من فقط به زیبایی معشوق عاشقم. از این جهت عشق افلاطونی هم گفته می شود. با این توضیح که ما در مواجهه با یک انسان زیبا به یکی از این سه وجه جذب می شویم:
جمال = زیبایی (حسی همراه با تمایل به نزدیک شدن) 2- جلال = شکوه (اتوریته) (حسی همراه با تمایل به دورماندن) 3- عظمت = بزرگی (نوعی مبهوتشدگی)
اما جمال، شامل1- حُسن 2- ملاحت 3- آن است. جمال در معنای محدود همان حُسن یا زیبایی است اما در معنای وسیع شامل این هرسه میشود:
حُسن = مربوط به زیبایی بدن است.
ملاحت = زبانِ بدن bady languageاست. مثلا زبان چشم یعنی زیبا نگاهکردن و کرشمه و غمزۀ چشم
آن = قابل وصف نیست و لذا آن گفته می شود نه این.
به هر حال این یعنی اروس ناشی از زیبایی؛ که آدمی سه حالت نسبت به او دارد:
حالت اول- شور و شیدایی ( از عموم مردم سر می زند و چندان عقلانیتی در کار نیست). شغل و آبرو و موقعیت را به خطر می اندازد چون اعتنا به محاسبات نمیکند.
حالت دوم- نوعی محرمیت intimaty در پی دارد. عاشق تمام وجودش را برای معشوق شفاف میکند. کریستالی میکند. میخواهد معشوق تا عمق وجودش را ببیند؛ با کریستالیشدن میخواهد خود را برای او برملا کند.
حالت سوم- تعهد است. درد و رنج معشوق درد و رنج عاشق است؛ هرچه معشوق را شاد کند و رنجور سازد او را هم همانقدر شاد یا رنجور می سازد.
آدمی ممکن است پیر شود و عشق میل جنسی و عشق اروتیکی خاموش شود اما عشق زیباییشناسی همیشه در او خواهد ماند حتی لحظۀ مرگ هم با دیدن چهرهای زیبا دچار ابتهاج می شود.
4- عشق رمانتیکی یا شوالیهگری
آن را عشق شهسوارانه نیز میگویند. برخی میگویند همان اروسِ زیباییشناسانه است و برخی دیگر میگویند قسم مستقلی است. در فرهنگ چین باستان و ژاپن و قرون وسطای مسیحی این نوع عشق رایج بود. شخصی دو واقعیت را در مییابد؛ الف- عشق اروتیک جنسی ب- عشق اروتیک زیبایی شناسانه.
اینجاست که دو اتفاق می افتد ؛
1- او در هیچ موقفی متوقف نمی شود و تنها وقتی به وصال می رسد میگوید حالم خوب است.
از سوی دیگر وصال قتلگاه این عشق است [چه زیبایی شناسانه- چه جنسی]. این عشق به قتلگاه خودش میکشاند.
حال کسانی بودند که میگفتند ما تا آستانۀ وصال جلو می رویم همین که نزدیک وصال میرسیم خود را کنار میکشیم و دوری میگزینیم (مثل شهسواران). استدلالشان این بود که ماندن و ماندگاری این عشق بهتر از خاموش شدن آن است. یعنی بهجای معشوق، خود عشق را عاشق بودند [ عشق عذری نیز از همین جنس است].
در قرون وسطی شهسوارانی بودند که به فتیان، فتوت/ فتی/ جوانمردی نامدار بودند اینان در عشق تا آستانۀ وصال معشوق میرفتند و ناگهان غیبشان میزد.
نتایج این کناره گرفتن از وصال :
بیرون آمدن از خود و خودبینی و خودخواهی
دستیابی به قدرت ایثارگری بالا
ازدیاد آستانۀ تحمل درد و رنج
رهایی از تمام مقایسهها و مسابقههای دنیایی. با هیچکس رقابتی نخواهد بود.
این عشق به زندگی گرما و روشنایی میدهد. سرد و تاریک نمیشود.
5 - عشق فیلیا
فیلیا= از فیلیا است؛ مثل فیلیاسوفیا یعنی دوستدار علم. این عشق در اصل به موجودات و به انسان تعلق نمیگیرد بلکه به آرمانها تعلق میگیرد. عشق به حقیقت، عدالت، راستی، آزادی، آزادگی و... که همه آرمان هستند. این عشق در ادامه به عشق به مصداقها بدل میشود. هرکس را که مصداق آن آرمان بدانیم عاشق او میشویم. سلسلهجنبان این عشق، مطلق زیبایی یا عدالت یا...است. فیلیا به آرمان تعلق دارد و لاغیر. پس ابتدا و بالذات عاشق یک آرمان میشویم و بالعرض عاشق کسی میشویم که مظهر تام یا نزدیک آن باشد.
عشقها به سه لحاظ با هم تفاوتهایی دارند: 1- فراق دارند یا ندارند 2- رقیب و حسود و حریف دارند یا ندارند 3- تعدد یا توحد معشوق یا مصداق دارند یا ندارند.
فیلیا از نوع سوم است و میتواند تعدد یا توحد داشته باشد؛ اما سایر عشقها تنها یک معشوق دارند. و نکتۀ آخر اینکه عشق فیلیا به انسانهای تاریخی و یا زنده هردو تعلق میگیرد.
6- عشق آگاپه
این عشق مستحسن شمرده شده است و آن عشقِ به همنوع در اثر تمرین و آگاهی است. مثلا عارفی میگوید: «هرکسی خاری نهد در راه ما از دشمنی/ هرگلی کز باغ عمرش بشکفد بیخار باد». این کاملاً ارادی و اختیاری است و آرام آرام و در اثر آموزش و آگاهی بهدست میآید. البته هر امر اختیاری نیز دو گونه است: الف- آنچه آسان نیست و نیاز به مجاهدت زیاد دارد؛ همانند کاهش وزن ب- آنچه چندان دشوار نیست و مقدمات و مجاهدات خاصی نمیخواهد؛ همانند بلند کردن دست.
دراینجا منظور از عشق به همنوع که اختیاری است، نوع اول است که با مجاهدت همراه است. کسی که خیر برای همه انسانها میخواهد حتی کسانی که آنها را ندیده و نمیشناسد این عشق اختیاری است. با ممارست است که آدمی اندک اندک خیر همۀ انسانها را میخواهد حتی قاتل پدرش یا خودش را. (برای آگاهی بیشتر ر.ک neeloofar.org و نیز malekiyan.blogfa.com)
با تعاریف و توصیفات فوق، و با توجه به تعریف و ویژگیهایی که از حبّ عذری در ادامه بهدست داده خواهد شد، از میان انواع هشتگانۀ عشق، حبّ عذری را باید از زمرۀ عشق رمانتیک یا شوالیهگری محسوب کرد.
معنای غـزل در ادبیات عرب
غـزل در ادبیات عرب به مضمون عـاشقــــانۀ شعـر اطـلاق میشود و قالب شعری مخصوصی نیست و از اینرو به قـصاید دارای مـضمون غـزلـی نیز ممکن است اطلاق شود. بدین ترتیب، مقـصود از غـزل در ادب عربی، همان قصائد غنائی است. اما «تغزّل»، در اصـطـلاح و در طی تعریفی کلی، مقدمه عاشقانه اوایل قصائد است. «قصیده» قالب رایج در دوره جاهلی بود و تغـزّل در اوایل این قصاید فراوان است. در دوره اموی هم تغـزّل رواج داشت و عُمربن اَبیرَبیعه، غزلپرداز نامی عصر اموی، غـزلیات خـودرا در طی قصیده و قـطعه عـرضه کرده است. از این رو غـزل را از ابتکـارات ایرانیان دانستهاند و گفتهاند که عرب، اصولاً شکل شعری غزل نداشته است. البته غزل به معنی قدیم شعر ملحون، در ادبیات عرب معمول بوده است (شمیسا، 1386: 20). چنانکه در ادامه گفته خواهد شد، «قالب غزل» در دوره اموی شکل میگیرد و «تغزّل» معنای دقیقتری چون «غزل» مییابد. منظور از «غزل» در اینجا شعری است که موضوع آن یکپارچه سخنان عاشقانه بوده و غرض شاعر از سرودن آن، یکسره غزلپردازی بوده باشد نه اینکه آن مضامین را چونان تغزّل، مقدّمهای برای ورود به دیگر اغراض نظیر مدح قـرار داده باشد. یکی از دلائل کوتاه بودن غزلهای دوره اموی در قیاس با تغزّلات آغاز قصائد، این است که بخشی از این غزلها برای تغنّی سروده میشدند تا مغنّیان آنها را بخوانند و بنوازند بنابر این، اغلب با قطعههایی کوتاه از دو سه بیت تا 10 بیت یا بیشتر روبروییم.
شعر دوره اموی و پیدایش غزل
تغییر «سبک»های ادبی، همواره ارتباط مستقیمی با تحولات سیاسی– اجتماعی داشته و دارند. پس از دوره جاهلی، با ظهور اسلام در جزیره العرب و در پی ورود اندیشههای دینی جدید، دگرگونیهای چشمگیری در معتقدات و باورهای شعرا پدید آمد. شعرای زمان پیامبر، دو گروه شدند. گروهی با او و گروهی علیه او. با توجه به آیاتی که در نکوهش شعرا در قرآن کریم بود (گذشته از دلایل سیاسی این امر که شعرا به هجو پیامبر و قدح دین جدید میپرداختند و یا برخی نسبت شاعری به آن حضرت میدادند)، بازار شاعری تا حدی کساد شد. البته در کنار کسانی که همان شیوۀ تغزّلات رایج را ادامه میدادند، کسانی نیز اسلوب قصاید کهن را برای بیان مفاهیم دینی به کار گرفتند. بعد از رحلت پیامبر، خلفای راشدین جانشین او شدند و قصیدهسرایی همچنان ادامه داشت. علی(ع) همانند پدرش ابوطالب، خود ادیب و شعرشناس بود و دیوانی نیز منسوب بدو برجای است. پس از صلح حسنبن علی (ع) و کنارهگیری او از خلافت، معاویه خود را خلیفه مسلمانان خواند و با موروثی کردن خلافت در خاندان خویش، سلسله امویان را پایهگذاری کرد. امویان درطولِ حدود90 سال خلافت (از40 تا132ه.ق)، در کنار گرایش به عربیّت، از آئینهای اسلام نیز فاصله گرفتند. شاید بتوان گفت امویان، اوّلین سلسله از اعراب بودند که توانستند به شیوه شاهان ایران و روم، برای خود دستگاهی درباری ایجاد کنند. به دنبال فتوحات گسترده و دگرگونی ناگهانی اوضاعِ اقتصادی اعراب، و شگلگیری دستگاه سلطنت در دوره اموی، به اقتضای یک محیط درباری، مجالسی برای شعرا ترتیب داده شد و خوشباشی خلفا و امرا ایشان را به لهو و شادخواری سوق داد. به گفته دیگر، از نیمه دوم قرن اوّل هجری که قسمتهای عمده ایران و شام و مصر و سند و هند و آسیای مرکزی و شمال و غرب آفریقا و قسمتی از اروپا به دست اعراب فتح شد و غنائم بیحساب و کنیز و برده بیشمار در مدینه و مکّه و دمشق جمع آمد، حکّام عرب یکباره از زندگی در صحرا و چادرنشینی بین شتران، به قصرهای مجلّل و دستگاههای خسروانی و ناز ونعمت رسیدند و به مظاهر کمال و جمال از جمله موسیقی و هنرهای زیبا رویآوردند و به فکر تقلید از دربار شاهنشاهان افتادند. درکاخهای حجاز و شام، مجالس عیش و سرور و باده خواری ترتیب مییافت و شاعران و مغنّیان از راههای دور به دمشق دعوت میشدند (نیز ر.ک الأغانی، 1368، مقدمه مشایخ فریدنی: هشت و نه).
به سبب انتقال از بَدَویَّت به حَضارَت و فراوان شدن اسباب لهو و طرب، داستانهای عشرتطلبی و بادهگساری در شعر افزون شد و در چنین محیطی نه عجب که «غزل» استقلال یابد، آنهم نه برای تشبیب آغاز قصائد بلکه به عنوان یک قطعه عاشقانه صریح و مستقل .
تقسیمبندی غزل دوره اموی
چنانکه گفته شد، استقلال غزل از تغزّل آغاز قصاید، در دوره اموی شکل گرفت و سرودن غزل به عنوان شعری مستقل با موضوع و درونمایه واحد، از این دوره آغاز شد. برخی غزل این دوره را بر اساس محیطی که در آن پدید آمده به دو دسته کلّی غزل «بَدَوی» و «حَضَری» و برخی نیز بنا به درونمایه شعری، آن را اغلب به «غزل عُذری» و «غزل إباحی» یا «عُمَری» (منسوب به پیشوای اینگونه غزلها، عُمَربن أبی ربیعه) تقسیم بندی می کنند. البته برخی به دسته سومی به نام «غزل تقلیدی» نیز قائل شدهاند (شکری فیصل:281) که مربوط به شعرایی چون جریر و فرزدق است که اصولاً به عنوان شعرای غزلسرا مشهور نیستند.
از لحاظ لغوی و بنا به لسانالعرب، «حَضَر» یا «حاضِرَه» به معنی شهر، روستا و جای پر آب و علف است؛ بر خلاف «بادِیَه» که به معنی صحرا و بیابان است. «حَضَر» همچنین به معنی روستانشینی یا شهرنشینی نیز هست؛ برخلاف «بَدو»، «بَداوَه» یا «بِداوَه» که به معنی به بادیه رفتن و بادیهنشینی و صحرانشینی است. از آنجا که «بَدَوی» منسوب به «بَدو» و «بادیه» است، توسّعاً «غزل بدوی» را میتوان «غزل بیابانی»، و «غزل حضری» را «غزل شهری» معنا کرد. در مجموع، غزل بدوی، غزلی است با عشقی عفیف، سوزان و سراسر جدایی، امّا غزل حضری غزلی است دور از عفاف که شاعر در آن از عشق و لذّات جسمانی سخن میگوید و بیآنکه احساس شرم کند، از لذّتجوییها و نوشخواریهای خود یاد میکند. پژوهشگران، این دوگونۀ غزل را با عنوانهای مختلفی توصیف و نامگذاری کردهاند. چنانکه «غزل بدوی» (فاخوری، 1381: 187) را برخی «غزل بدوی عفیف» (مجنون، 2005، مقدمه صلاح الدین الهواری: 6)، و برخی «غزل روحی عفیف» (جنّان، 1415: 22)، و اغلب آن را «غزل عُذری» گفتهاند (شکری فیصل:280 و شوقیضیف، بیتا: 208)؛ و در مقابل، غزلهای دسته دوم را، «غزل حَضَری» (فاخوری، 1381: 195)، «غزل إباحی» (صلاح الدین الهواری، همان؛ و مؤید شیرازی، 1376: 38)، «غزل حسّی» (جَنّان، 1415: 25)، «غزل صریح» (شوقیضیف: همان) و «غزل عُمَری» (شکری فیصل:281) نامیدهاند. البته از یاد نبریم که اصطلاح غزل حضری و غزل بدوی، معانی و مفاهیمی گستردهتر و اعم از غزل عذری و غزل عمری یا اباحی دارند. عشقی که درغزلهای دسته اوّل بیان میشود را، «حُبّ عُذری» خوانده و عشق غزلهای دسته دوم را برخی «حُبّ إباحی» (عشق کامجو، بیپرده، آزاد) (فاخوری، 1381: 187)، و برخی نیز چون شکریفیصل آنرا «حبّ عُمَری» نام نهادهاند (منسوب به عمربنابیربیعه، پیشوای غزلسرایان اباحی). از آنجا که مفهوم حبّ عُذری با «عفّت» توأمان است، بعضی از محقّقان، واژه «عُذری» را به اشتباه، عَذری خوانده و نوشتهاند.
حجاز، قلب امپراطوری جدید عربی بود و جانشینان پیامبر، مدینه را مرکز خلافت قرار دادند. سپاهیان عرب، برای فتح بلاد از حجاز بیرون میآمدند و به دنبال آن سیلی از داراییها و موالی ایرانی و رومی و شامی و مصری به سوی مدینه روان میشد. چون خلافت به بنیامیّه رسید، مرکز سیاست از حجاز، به شام منتقل شد و حجازیان در برابر بنیامیه صف آرایی کردند. بنیامیه نیز از آنان روی گردانیدند و جز به ندرت در کارهای سیاسی دخالتشان ندادند و بدویان حجاز را سرکوب کردند که دیگر یاد غزوات و غارات را فراموش کنند. سیاست امویان، سیاست استرضاء بود و خاصه در حجاز، برای نزدیک ساختن قبائل شهرها و بادیهها، گاهی به پیوندهای خویشاوندی روی آوردند و گاهی به بخشش فراوان اموال، تا این قبائل را به سوی خلافت بکشانند. عطایا و بخشش های امویان که برای دور کردن مردم مکه و مدینه از امر سیاست بود، آنان را به لهو، مُجون (بیشرمی) و غنا سوق داد. در نتیجه از یک سو در شهرها وفور مال و ثروت بود و از سوی دیگر در بادیه نجد و حجاز، محرومیت و فقر. فرزندان مهاجران و انصار، در مکه و مدینه در زمره توانگران بودند. انواع ملاهی در شهرها رواج یافت و وجود زنان و مردانِ مغنّی در میان موالی، غنا را در مدینه سخت رایج کرد. رواج غنا موجب دگرگونی بزرگی در شعر نیز شد. لازمه غنا، شعری بود که بتوان آن را با دف و عود و دیگر آلات موسیقی نواخت. این شعر که اغلب باید در معانی عشق و حوادث عاشقانه باشد، در بیشتر مواردغزلهایی بود عاری از عفت و آزرم.
امّا در بادیۀ نجد و حجاز، سرکوبی با محرومیت و فقر درآمیخت و نتیجهآن زهد بود که یا در جامه دینی ظهور میکرد یا در جامه غزل عفیفانه ( فاخوری، 1381: 188). درآمیختن عرب و عجم و تمدّن نوین، سیل اموالِ بر آمده از فتوحات، مدنیّت جدید و حکومت اموی، در زندگی عربِ بادیه تغییری ایجاد نکرد و اینان همچنان به بَداوه، چادرنشینی و بیاباننوردی و چرانیدن چارپایان و جستجوی علفزار و آب ادامه میدادند .
ورود اسلام و دین جدید اگر در وضعیّت معیشت اعراب بادیه تغییری حاصل نکرد، مفاهیم اسلامی- قرآنی، موجب دگرگونیهای عمدهای در اعتقادات آنها شد. پیش از این اعراب بادیه به عفّت نفس، حفظ آبرو و مهماننوازی شهرت داشتند امّا آنچه تعالیم اسلامی برآن افزود، احترام به زن، محافظت ازو، محدود کردن علاقه (در تعداد زنان) و صبر بر سختیها و تحمل شرایط دشوار بود . اینها زمینههایی بود برای پیدایش شعری عفیف.
دسته‌بندی نشده
No description. Please update your profile.